අප්රිකාව
විශාලත්වය අතින් ලෝකයේ දෙවැනි මහාද්වීපයයි. උත්තර අක්ෂාංශ 370 21' සිට දක්ෂිණ අක්ෂාංශ 340 51' දක්වාත්, බටහිර දේශාංශ 170 33' සිට 510 27' දක්වාත් විහිදී ඇති මේ මහාද්වීපයෙහි විශාලත්වය වර්ග සැතපුම් 1,17,32,700 පමණ වේ. උතුරේ රාස් බෙනි සකාහි සිට දකුණේ අගුල්හාය් (අගුලස්) තුඩුව දක්වා දුර සැතපුම් 5,000කි. අප්‍රිකාවේ උතුරු කොටස දකුණු කොටස මෙන් දෙගුණයක් පමණ පළලය. පළලින් ඉතා ම වැඩි වන්නේ ව'ඩ් තුඩුව සහ රාස්හ-පුන් අතරය. එහි දුර සැතපුම් 4,600ක් පමණ වේ. අප්රිකාව ආසියාවට සම්බන්ධ කෙරෙන සූවස් දේශසන්ධියේ (සූවස් ඇළ බ.) පළල සැතපුම් 80කට වැඩි නැත.
අප්රිකාව ප්‍රධාන වශයෙන් විශාල සානුවකි. එහි සාමාන්‍ය උස අඩි 2,000ක් පමණ වේ. අප්‍රිකානු වෙරළ ක‍ඩතොලු රහිතය. බොහෝ පෙදෙස් මුහුදු වෙරළ අතට ශීඝ්‍ර බෑවුම් සහිතය. වෙරළ අවට දූපත් අඩුය. නැගෙනහිර වෙරළට නුදුරුව පිහිටි සැන්සිබාරය සහ මැඩගස්කරය අප්‍රිකානු මහාද්වීපයට අයත් ප්‍රධාන දූපත්ය. වයඹ දිගින් පිහිටි කැනරි සහ කේප් ව'ඩ් කොදෙව් ද නැගෙනහිර දිගින් පිහිටි සේෂෙල් හා කොමොරෝ කොදිව් ද වැදගත්ය. යමහල් ආශ්‍රිත ප්‍රභවයක් ඇති මුරුසිය, රීයූනියන්, රෝඩ්රිගේස්, සාන්ත හෙලේනා සහ ඇසෙන්ෂන් යන දූපත් ද අප්‍රිකා මහාද්වීපයට අයත් සේ ගිණිය හැකිය.
මහා අප්‍රිකානු සානුවෙහි වෙරළ බඩ පෙදෙස් ගැටියක් මෙන් උස්ව පිහිටා ඇත්තේය. එහෙයින් විශේෂයෙන් ම මධ්‍යම සානු ප්‍රදේශය හා පටු වෙරළබඩ තැන්න අතර ගමනාගමනාදිය දුෂ්කර වේ. මහා අප්‍රිකානු සානුවෙහි වයඹදිග ප්‍රදේශය ආශ්‍රිතව පිහිටි ඇට්ලස් කඳු (බ.) අප්‍රිකාවේ සෙසු භූ ලක්ෂණවලට වඩා යුරෝපයේ ඇල්ප්ස් නම් වූ නැමි කඳු පන්තියට නෑකම් දක්වයි. එකිනෙකට සමාන්තරව පිහිටි කඳුවැටි කීපයකින් ම යුක්ත වූ ඇට්ලස් කඳු පන්තියෙහි මහා ඇට්ලස් කඳුවැටිය අඩි 12,000 – 13,600 දක්වා උසය. ඇට්ලස් කඳු පන්තියෙහි පාමුල් පෙදෙස වූ ඇල්ජීරියාව හෙල් සහ ලවණ විල් සහිත සානු ප්‍රදේශයකි.
ඇට්ලස් ප්‍රදේශයේ සිට දකුණට ගිනි වෙරළ දක්වාත් නැගෙනහිරට සෝමාලිලන්තය දක්වාත් විහිදෙන උතුරු අප්‍රිකානු සානු ප්‍රදේශයෙහි සාමාන්‍ය උස අඩි 1,000ක් පමණ වේ. මේ සානු මධ්‍යයෙහි පිහිටි අහගර් සහ ටිබෙස්ට් කඳු අඩි 9,500කට වඩා උසය. ටිබස්ට් කඳුවලට දකුණින් වූ වළතැන්නක (depression) චැඩ් විල (බ.) ඇත. නයිල් ගංගා නිම්නය ද එයට දකුණේ ඇති නුබියානු උස් බිම් ද උතුරු අප්‍රිකා සානුවෙහි විශේෂ භූ ලක්ෂණ වේ.
චැඩ් ද්‍රෝණියට දකුණෙන් පිහිටි කොංගෝ ගංගාධාරය ද මුහුදු මට්ටමේ සිට සාමාන්‍යයෙන් අඩි 1,500ක් පමණ උස් වූ සානුවකි. මේ නැගෙනහිර සීමාව මධ්‍ය ප්‍රදේශවලට වඩා උස් ගැටියකි. වයඹ දිගින් ඇති කැමරුන් සහ ඇඩමා කඳු ද උසින් අඩි 10,000කට අධිකය.
කොංගෝවට නැගෙනහිරින් පිහිටිප්‍රදේශය නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස්බිම් යැයි නම් කළ හැකියි. හෝස්ට් කුට්ටියක් (horst block) වන මෙහි සාමාන්‍ය උස අඩි 4,000කි. මෙහි ඇබිසීනියානු උස්බිම් නම් වූ උතුරු කොටස හෙල් සහ යමහල් සහිතය. මේ කොටසෙහි ඉතා ම උස් ශිඛරය වූ රාස් දාෂාන් අඩි 15,153කි. ඊට දකුණෙන් පිහිටි ටානා විලෙන් නයිල් ගඟේ අතු ගංගාවක් වන නිල් නයිල් ගඟ පටන් ගනී. උගන්ඩා සහ කීනියා උස්බිම් අතර ද ඉතා උස් වූ ශිඛර කීපයක් මවෙයි. රුවන්සෝරි (16,794') එල්ගන් (14,140') හා කීනියා (17,040') ඉන් සමරහකි. අප්‍රිකාවේ ඉතා ම උස් ගිරි ශිඛරය වන කිලිමඤ්ජාරෝ ද නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස් බිම් කුට්ටියෙහි පිහිටා ඇත. මළ යමහලක් වන මෙහි උස අඩි 17,040කි. රුවන්සෝරි හා එල්ගන් ශිඛරවලට දකුණින් වූ හෙල් මැද වළතැන්නක වික්ටෝරියා විල පිහිටා ඇත්තේය.
නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස්බිම් පෙදෙසෙහි ඉතා ම වැදගත් භූ ලක්ෂණය වනුයේ රතු මුහුදේ සිට සැම්බීසි නිම්නය දක්වා විහිදි දැදුරු නිම්නයයි. අරාබි අර්ධද්වීපයේ බටහිර පෙදෙසේ පිහිටි මළ මුහුද ආශ්‍රිත ප්‍රදේශයෙන් පටන් ගන්නා මහා දැදුරු නිම්නය රතු මුහුද ඔස්සේ මේ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රදේශයට ද විහිදී ඇත්තේය. එහි දිග සැතැපුම් 2,000ක් පමණ වේ. රතු මුහුද අවට ප්‍රදේශයේ සිට දකුණු දිගට විහිදෙන නැගෙනහිර අප්‍රිකානු දැදුරු නිම්නය නියාසා විල අසල දී දෙකකට බෙදේ. එකක් ටැංගනීකා විල ඔස්සේ ඇල්බට් විල දක්වා ද අනෙක නියාසා විලෙන් දකුණට සැම්බිසි ගඟ දක්වා ද විහිදේ. රුඩොල්fප්, නියාසා, ටැංගනීකා සහ ඇල්බට් යන විල් දැදුරු නිම්නය ආශ්‍රිත පටු විල්ය. ටැංගනීකා විලේ සමහර තැන් අඩි 4,700ක් පමණ ගැඹුරුය. දැදුරු නිම්නයේ ඉවුරුවල යමහල් බහුලය. නිම්නය නිසා කඩ කඩ වී ඇති නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස්බිම්වලට හා කොංගෝ සානුවට දකුණින් පිහිටා ඇත්තේ දකුණු අප්‍රිකානු සානුවයි. එය බටහිරින් කාලාහාරි ගැටියටත් නැගෙනහිරින් ඩ්රැකන්ස්බ'ග් කඳුවලටත් මැදිවී පිහිටා ඇත. අවට වෙරළබඩ තැන්න ඉතා ම පටුය. දකුණු දෙසින් වෙරළ අතට බෑවුම ඇති දකුණු අප්‍රිකානු සානුවෙහි මහාකරූ හා කුඩාකරූ යන නම්වලින් හැඳින්වෙන "පඩි"" දෙකක් තිබේ. දකුණු වෙරළේ පිහිටි සුබපැත්මේ තුඩුව සැලකිය යුතු භූ ලක්ෂණයකි. ඩ්රැකන්ස්බ'ග් කඳු උතුරේ ඇට්ලස් කඳුවලට සමාන නැමි කඳු පන්තියකි.
අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන ගංගාව වනුයේ වික්ටෝරියා විලෙන් පටන් ගනෙ සැතැපුම් 4,037ක් දුර ගලා ගොස් මධ්‍යධරණී මුහුදට වැටෙන නයිල් ගඟයි (බ.). සමක ප්රදේශ ආශ්‍රිත සැතැපුම් 3,000ක් පමණ දිගැති කොංගෝ ගඟ (බ.) සහ සැතැපුම් 2,600ක් දිගැති නයිජර් ගඟ අප්‍රිකාවේ ඊළඟට විශාල ගංගාවෝයි. දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන ගංගා අතර ඔරේන්ජ් (සැ. 1,300), ලිම්පොපෝ (සැ. 1,000) හා සැම්බීසි (සැ. 1,650) ගංගා සැලැකිය යුතුය. මහා අප්‍රිකානු සානුවෙහි ගැටි වෙරළට සමීපව පිහිටි හෙයින් ජලමාර්ග වශයෙන් අප්‍රිකානු ගංගාවල වැදගත්කම අඩුවී තිබේ.
භූගර්භය
ආකීය යුගය:
පේලියොසොයික යුගය: මේ යුගයේ මුල් හරියේ දී අප්‍රිකා භූමියෙන් බහුතර කොටසක් මුහුදු මට්ටමෙන් ඉහළට නැඟී පැවතුණේය. එහෙත් කරදියෙන් වැසී පැවතුණු දකුණු වෙරළ දිගට වැලිගල්, ශල්ක සහ හිරිගල් තට්ටු ඝනව තැන්පත් විය. උතුරෙන් ද මුහුදු දිය ආක්‍රමණයක් ඇතිවූයෙන්, ඒ ආශ්‍රිත නිධි උතුරු සහරා මායිමේ තැන්පත් වී ගියේය.
මෙම යුගයේ අග හරියේ දී දකුණු සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ විශාල කොටසක් කිඳා ගිය නමුත් අවට කොටස උස්බිම් සේ ඉතිරි විණි. මේවා සෝදාපාළු බවට පැමිණීමෙන්, කිඳා ගිය කොටසේ වැලි සහ මැටි තට්ටු තැන්පත් විය. කරූ ප්‍රදේශයේ ඉතා ඝනව පවතින මේ ස්තරවල යට භාගයේ ග්ලැසියර පස ද තිබේ. එහෙයින් අංගාරධර අවධියේ දී පමණ දකුණු අප්රිකාව, අයිස් තට්ටුවකින් වැසී පැවතුණු බව පැහැදිලි වේ. ඒ අයිස් දියවූවාට පසුව හටගත් කැළෑව නිසා තැන්පත් වුණු ගල් අඟුරු නිධි නතාල් සහ කේප් යන පළාත්වල ඇත. වයඹ දිග අප්‍රිකාවේ පිහිටි ගල් අඟුරු නිධි ද මේ සමයට ම අයිති වේ. ප්‍රාග්-ඓතිහාසික උරගුන්ගේ ඇටසැකිලි ද ශාකවලින් ශේෂව පවතින ද්‍රව්‍ය ද ඉහළින් පිහිටි පේලියොසොයික ස්තර අතර තිබේ.
මෙසොසොයික යුගය: කරදිය ආශ්‍රයෙන් දකුණු අප්‍රිකාවේ තැන්පත් වූ ස්තර මේ යුගයේ ත්‍රියාසික අවධියේ දී කේප් කඳු වශයෙන් රැලි වැටී නැඟී සිටියේය. ත්‍රියාසික සහ ජුරාසික් අවධිවල දී කරූ පළාතෙහි නිධි සාධනය නොනැවැතී ම කැරිණි. ඛටීකාමය අවධිය තුළ දී වත්මන් නැගෙනහිර සහ උතුරු අප්‍රිකානු වෙරළ කලෙක වසා පැවැති මුහුද ආශ්‍රිතව තැන්පත් වුණු ස්තර පෘතුගීසි නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ද සහරාවේ ද ඇත. චැඩ් පළාත සහ නයිජර් නිම්නය ද එකල කරදියෙන් වැසී යන්නට ඇත. මේ අවධිය අවසානයේ දී දකුණු අප්‍රිකාවේ දියමන්ති නිධි නිර්මාණය විය.
කයිනොසොයික යුගය: මේ යුගයේ මුල් හරියේ දී උතුරු අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර ප්‍රදේශය මුහුදින් වැසීතිබුණේය. ඉන් ඒ පෙදෙසේ තැන්පත් වුණු ඝන (නුමිමිලිටික්) හිරිගල් තට්ටු පැරැණි මිසරවරුන් විසින් පිරමිඩ තැනීමෙහි ලා ප්‍රයෝජනයට ගන්නා ලදි. කොංගෝ නිම්නයෙහි ද, නිරිතෙහි කාලාහාරි ප්‍රදේශයෙහි ද භූමිජාත වැලිගල් සහ ශල්ක ඝනව තැන්පත් විය. නැගෙනහිර මධ්‍යම කොටසේ යමහල් පිපිරීමෙන් ගලා ගිය ලාවා දහරින් විශාල භූමි භාගයක් වැසී ගියේය. කිලිමඤ්ජාරෝ සහ කීනියා යන ශිඛරවලින් කුළුගැන්වී ඇති නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස් කඳුකරය ද යමහල් කාරක සාධක සහිත භූ චලන හේතුකොටගෙන පැන නැඟිණ. රතු මුහුද ඔස්සේ ගිනිකොන ප්‍රදේශයෙහි ද, නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රටවල් ඔස්සේ සැම්බිසි ගංගාධාරය දක්වා පිහිටි ප්‍රදේශයෙහි ද ඇති දැදුරු නිම්න ප්ලයිස්ටොසීන අවධියෙහි මැද කාලයේ දී සෑදී ඇති බව නිගමනය කර ඇත. මෙහි වඩා හෑරුණු කොටස්වල රැඩොල්fප්, නියාසා, ඇල්බට්, එඩ්වඩ්, කිවු සහ ඩැංගනීකා යන විල් පිහිටා තිබේ.
කයිනොසොයික යුගයේ මැද හරියේ තෘතීයික අවධියේ දී අතිවිශාල ඇල්පයින් කඳු මණ්ඩලය තදාසන්න යුරෝපීය භූමි භාගයෙහි පැන නඟිත් ම, සහාවේ වයඹින් පිහිටි මුහුදු ආශ්‍රිත පාෂාණ තට්ටු රැලි ගැසී ඇට්ලස් කඳු වශයෙන් නැඟී සිටියේය.
මෑත දී උදා වූ ප්ලයොසීන සහ ප්ලයිස්ටොසීන අවධිවල දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු කඳුකරයේ ග්ලැසියරවලින් වැසී ගියේය. ගංගා ආශ්‍රිව පිටාර තැනිතලා ද මුහුහු වෙරළ සහ කාන්තාර ආශ්‍රිතව වැලි වැටි ද විල් සහ ගංගා ආශ්‍රිතව මඩවගුරු ද උස්බිම් ආශ්‍රිතව කබුක් තට්ටු ද නිර්මාණය වූ අතර ඇතැම් කඳුකර පෙදෙස් අර්ධ තැනිතලා බවට පත්විය.
අප්‍රිකාවේ යමහල්කාරක සාධක බෙහෙවින් ම දැදුරු නිම්න ආශ්‍රිත ප්‍රදේශයන්ට සීමා වේ. ටැංගනීකාවේ ඔල්ඩෝනියෝ ලෙන්ගායි ශිඛරය හා නියැන්ලාජීරා ශිඛරය ද කොංගෝවේ නිරාගොන්ගෝ ශිඛරය ද ප්‍රසිද්ධ යමහල්ය. කැමරූන් හා ටිබෙස්ටි ප්රදේශයන්හි ද මෑතක දී යමහල් කාරක භූචලන ඇති වී තිබේ.
පස: අප්‍රිකාවේ ඒ ඒ ප්‍රදේශයේ පස ද දේශගුණය අනුව විවිධාකාර වේ. ඇට්ලස් කඳුවලට උතුරු ප්‍රදේශයේ පස තද දුඹුරු පැහැති හෙයින් චෙස්ට්නට් නමින් හැඳින්වෙයි. මේ පස ගොවිතැනට සුදුසුය. ඇට්ලස් කඳු බෑවුම්වල මෙන් ම සමහර නැගෙනහිර අප්‍රිකානු කඳුබෑවුම්වල ද පොඩ්සොල් නම් වූ පස් විශේෂය වෙයි. ඇට්ලස් කඳුවලින් දකුණට පිහිටි සහරා කාන්තාරීය පෙදෙස්වල වර්ෂාව මඳ හෙයින් එහි පස ක්ෂරණය වී නැත. එහෙයින් කාබනේට් ආදි ඛනිජ බහුල ඒ පසෙහි ගොවිතැන් කිරීම ජලසම්පාදනයෙන් ඉතා සරු ලෙස කළ හැකි වේ. අප්‍රිකාවේ නිවර්තන පෙදෙස්වල සාරවත් පස් අඩුය. එහෙත් යමහල් විදාරණය වීමෙන් යමහල් පස් තැන්පත් වන පෙදෙස් සහ ජලගැල්මෙන් දියළු පස් තැන්පත් වන පෙදෙස් අතිශයින් සාරවත්ය. නැගෙනහිර අප්‍රිකානු දැදුරු නිම්නය අවට පෙදෙස් සහ පහළ නයිල් නිම්නය පිළිවෙළින් ඊට නිදසුන් වේ.
මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ බොහෝ පෙදෙස් අධික වර්ෂාව නිසා ක්ෂරණය වී ඇති පසින් යුක්තය. රත් පැහැයට හුරු මේ පස බොහෝ විට වැලි සහිතය. සේදී යන කඳු බෑවුම්වල ද ජලය රැඳි පවත්නා වගුරු බිම්වල ද පස ඉතා නිසරුය.
විශේෂයෙන් ම දකුණු අප්‍රිකාවේ නිවර්තන පෙදෙස්වලින් ඔබ්බෙහි වූ පෙදෙස්වල ච'නොසෙම් නම් පස ඇති හෙයින් එම පෙදෙස් මඳක් සාරවත්ය. එහෙත් ඉතා ම දකුණෙහි පිහිටි කේප් ප්‍රාන්තයෙහි පස එතරම් සාරවත් නොවේ.
දේශගුණය: අප්රිකාව ප්‍රධාන වශයෙන් ඝර්ම කලාපීය මහාද්වීපයකි. උත්තර අක්ෂාංශ 370 සිට දක්ෂිණ අක්ෂාංශ 350 දක්වා විහිදෙන මෙහි උෂ්ණත්වය සාමාන්‍යයෙන් අධිකය. කඳු මුදුන්වල හිම මිදෙන අවස්ථා ද ඇති නමුත්, ප්‍රදේශයක් වශයෙන් ගත් කල දකුණු අප්‍රිකානු වෙරළේ සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පැ.620ක් පමණ වේ. උතුරේ සහරා ප්‍රදේශවල සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය පැ.860කි. අප්‍රිකාවේ දේශගුණික කලාප අක්ෂාංශවලට සමාන්තරව පිහිටි කලාප වශයෙන් පවතී.
මෙහි සමක දේශගුණික කලාපය ප්‍රධාන වශයෙන් කොංගෝ ගංගාධාරයට සීමා වී තිබේ. ගිනි වෙරළේ සිට වික්ටෝරියා විල දක්වා වූ මේ දේශගුණික කලාපය පැ. 700-800 පමණ සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වයක් සහ අඟල් 60 – 80 පමණ සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනයක් ද පවත්නා ප්‍රදේශයකි. නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ සමකය අවට පෙදෙස් කඳු සහිත හෙයින් එහි දේශගුණය කොංගෝ ගංගාධාරයේ දේශගුණයට වඩා මඳක් සිසිල්ය.
සමක දේශගුණික කලාපයට උතුරින් සහ දකුණින් හෙවත් උත්තර අක්ෂාංශ 50-150 සහ දක්ෂිණ අක්ෂාංශ 50-150 දක්වා සුඩාන් හෙවත් සැවානා දේශගුණික කලාපය වෙයි. මේ වනාහි ශීත ඍතුවේ දී වෙළඳ සුළං බල පවත්වන ප්‍රදේශයකි. සමක දේශගුණික කලාපයට නුදුරු පෙදෙස්වල සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 60 පමණ වුව ද, ඉන් ඈත්වත් ම වර්ෂාපතනය 400-200 දක්වා අඩු වේ. සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය පැ.700ක් පමණ වේ. මෙම දේශගුණය සහිත රටවල් වශයෙන් උතුරේ සෙනෙගාල්, අපර්වෝල්ටා, සුඩාන් හා ඉතියෝපියාවත් දකුණේ ඇංගෝලාව, දකුණු බෙල්ජියානු කොංගෝව, උතුරු රොඩේසියාව සහ ටැංගනීකාවත් වැදගත් වේ.
මහා සහරා කාන්තාරය සුඩාන් ප්‍රදේශයට උතුරින් බටහිර ප්‍රංස අප්රිකාව හා මිසරය වසා සිටී. වියළි ඊශාන දිග වෙළඳ සුළං අවුරුද්ද මුළුල්ලේ ම හමන බැවින් මේ ප්‍රදේශයෙහි වර්ෂාව ඉතා හිඟය. සාමාන්‍යවාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 10ටත් අඩුය. සමහර අවස්ථාවල දී සහරා කාන්තාරයේ උෂ්ණත්වය පැ.1300 පවා ඉක්මවයි. උෂ්ණත්වයේ දෛනික අන්තරය ද විශාලය. දකුණු අප්‍රිකාවේ ද සුඩාන් දේශගුණික කලාපයට දකුණින් කාන්තාරීය දේශගුණයක් ඇති පෙදෙසක් තිබේ. මෙහි ද අග්නිදිග වෙළඳ සුළං අවුරුද්ද මුළුල්ලේ ම බලපාන හෙයින් වර්ෂාව ඉතා දුලබය. අසල මුහුදේ බෙංගුවෙලා ශීත දියවැල ගැලීම ද කාලාහාරි නම් වූ මේ කාන්තාර ප්‍රදේශයට වර්ෂාව හිඟවීමට එක් හේතුවකි.
කාලාහාරි කාන්තාරයට නැගෙනහිරින් වූ නතාලය ආදි පෙදෙස්වලට අග්නිදිග වෙළඳ සුළංවලින් සුළු වර්ෂාපතනයක් ලැබේ. ඊට දකුණින් වූ දකුණු අප්රිකාව කෙරෙහි ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දී වෙළඳ සුළං ද ශීත ඍතුවේ දී බටහිර සුළං ද බලපාන හෙයින් එහි මධ්‍යධරණී වර්ගයේ දේශගුණයක් වෙයි. උතුරෙහි ඇට්ලස් කඳුවලට උතුරෙන් වූ මධ්‍යධරණී වෙරළෙහි පවත්නේ ද එබඳු ම දේශගුණයකි. එහි සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්ය පැ.500ක් පමණ වේ.
නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ සමකකලාපීය උස්බිම් පෙදෙසෙහි ඊට ම විශේෂ වූ දේශගුණයක් ඇත. නයිරෝබි, ඇඩිස් අබාබා ආදි ස්ථානයන්හි සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය පැ.550-600ත් අතර වේ. මුහුදු මට්ටමේ සිට පිහිටි උස අනුව උස්බිම්වල ප්‍රාදේශීය දේශගුණික කලාප ඇතැයි කිව හැකිය.
ස්වාභාවික වෘක්ෂලතා:
සැවානා දේශගුණික කලාපයට වර්ෂාව මඳ හෙයින් එහි වෘක්ෂලතාදිය සමක දේශගුණික කලාපයෙහි තරම් බහුල නොවේ. ඉතාඋසට වැඩෙන රළු තෘණ වර්ග තැනින් තැන බෙහෙවින් ඇත. දැඩි නියඟට ඔරොත්තු දිය හැකි තාල වර්ගයේ ගසක් වූ පාම් ගස මෙහි සරු ලෙස වැඩේ. දැව පිණිස ගත හැකි ඉරෝකෝ, කළුවර ආදි වෘක්ෂ ද මේ ස්වාභාවික වෘක්ෂලතා කලාපයෙහි වැවේ. ඝර්මකලාපීය අර්ධ වනාන්තර හා තණබිම් වශයෙන් සිතියමෙහි දක්වා ඇත්තේ මෙම ප්‍රදේශයි. කාන්තාර දේශගුණික කලාප කිට්ටු වත් ම සැවානා නම් වූ ඝර්මකලාපීය තණබිම්වල ගස් හිඟය. ඒ වෙනුවට කටු සහිත පඳුරු දක්නට ලැබේ. ලාටු වර්ග කටු සහිත පඳුරු දක්නට ලැබේ. ලාටු වර්ග ලබා ගැනීමට ප්‍රයෝජනවත් වන ඇකේෂියා පැළෑටිත් තද ලීයෙන් යුත් තාල වර්ගයේ ගසුත් මේ තණබිම්වල ඇත.
මේ තණබිම් සහ කාන්තාර අතර ප්‍රදේශවල, අර්ධකාන්තාරීය පැළෑටි වන රළු තණ වර්ග සහ පතොක්වර්ග බහුලය. සමහර තණ වර්ග කෙඳි ලබාගැනීමටත්, කඩදාසි සෑදීම සඳහා 'පල්ප්' සකස් කර ගැනීමටත් යෝග්‍ය වේ. දකුණු අප්‍රිකාවේ කරූ නම් වූ සානු පෙදෙස්වල ද ඇංගෝලාවෙහි ද මෙවැනි අර්ධකාන්තාරීය පැළෑටි කලාප ඇත්තේය.
අප්‍රිකාවේ ඝර්මකලාපීය කඳු මුදුන්වල සහ වර්ෂාව නොඅඩු අර්ධ ඝර්මකලාපීය පෙදෙස්වල සාමාන්‍යයෙන් උෂ්ණ සෞම්‍ය කලාපයට අයත් වූ නොයෙක් වර්ගවල වෘක්ෂලතාදිය බහුලව වැඩේ. අරාබි කෝපි, කපුරු, ඔලිව් හා කෙසෙල් මෙහි වැඩෙන ප්‍රධාන, ප්‍රයෝජනවත් ශාක වර්ගයි.
ලොබීලියා, බ'බෙරිස් හා කෝනුස් මෙහි වැවෙන පැළෑටිවලින් සමහරකි. නොයෙක් මීවන වර්ග, පාසි සහ වැල් මේ වනාන්තරවල බහුලය. කඳු බෑවුම්වල ඉහළ කොටසෙහි උණ වර්ගයේ ගස් බහුලය. ඊට ඉහළින් වැඩෙනුයේ සෞම්‍ය කලාපීය තෘණ වර්ගය. දකුණු අප්‍රිකාවේ නිරිතදිගින් පිහිටි කරූ ප්‍රදේශයේ ඇති සෞම්‍යකලාපීය තණ බිම් "වෙල්ට්" යනුවෙන් හැඳින්වෙයි. මධ්‍යම ඇමෙරිකවෙන් මේ ප්‍රදේශයට බෝවී ඇති ඔපුන්ටියා ශාකය සෙසු ගහකොළට හානි කරන ශාකයක් ලෙස සැලකේ. කරූ ප්‍රදේශයෙහි ශුෂ්කශාක බහුලය.
සෞම්‍යකලාවලට ආවේණික වූ වෘක්ෂලතාදිය වැඩෙන අනෙක් ප්රදේශ මධ්‍යධරණී දේශගුණය සහිත පෙදෙස්වලට සීමා වී පවතී. ශීත ඍතුවේ දී වර්ෂාවත් ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දී නියඟත් පවත්නා මේ පෙදෙස්වල ස්වාභාවික වෘක්ෂලතාදිය සදාහරිතය. ඔලිව්, ලෝරල්, දොඩම් වර්ගයේ ගස්, සීඩර් ආදිය මෙහි වැඩෙන ප්‍රධාන ශාකයෝය. මධ්‍යධරණී දේශගුණය පවත්නා කේප් ප්‍රාන්තයේ මනහර ඕකිඩ් වර්ග වැවේ. සහරා ආදි කාන්තාරවල වෘක්ෂලතාදිය නොවැඩේ. එහෙත් කාන්තාර මධ්‍යයෙහි ජලය ලැබෙන ක්ෂේමභූමිවල රටඉඳි, පාම්, විලෝ සහ fපිග් (අත්තික්කා) ආදිය වැවේ.
සත්ව ජීවිතය: ඉතා ඈත අතීතයේ දී හෙවත් මෙසොසොයික නම් යුගය දක්වා අප්රිකාව, ආසියාව, ඕස්ට්‍රේලියාව සහ දකුණු ඇමෙරිකාව ගොන්ඩ්වානාලන්තය නම් වූ එක ම මහාද්වීපයකට අයත් ප්‍රදේශයක් වූ බව සලකනු ලැබේ. සියලු ම දක්ෂිණ මහාද්වීපවල - ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණු ආසියාතික ප්‍රදේශවල - පැළෑටි ජීවිතයෙහි මෙන් ම සත්ව ජීවිතයෙහි ද සමානත්වයක් දක්නට ලැබේ. මේ සමානත්වය නිසා ඉහත සඳහන් පෙදෙස් කලෙක එක ම භූමි ප්‍රදේශයක්ව පැවති බව නිගමනය කරනු ලැබේ. ඒ කෙසේ වෙතත් මේ පෙදෙස් එකිනෙකින් වෙන්වීමෙන් පසු, වෙනත් පෙදෙස්වල සත්ව ජීවිතය සමඟ සම්මිශ්‍රණය වීමට අවකාශ අඩු වූයෙන්, විශේෂයෙන් ම ඕස්ට්‍රේලියාව සහ දකුණු අප්රිකාව යන පෙදෙස්වල, සත්වයන්ගේ ප්‍රවේණි ලක්ෂණ බොහෝදුරට ආරක්ෂා වී තිබේ. යුරෝපීය හා ආසියාතික සත්වයනට සුළු ආසියාව හරහා අප්‍රිකාවට පැමිණීමට ගොඩ මාර්ගයක් තිබුණු නමුත් සහරා කාන්තාරය එබඳු ව්‍යාප්තියකට ස්වාභාවික බාධාවක් විය. එහෙයින් අප්‍රිකාවට ම විශේෂ වූ සත්ව සංහතියෙන් වැඩි කොටස සහරා කාන්තාරයෙන් දකුණු දිග අප්‍රිකානු ප්‍රදේශවලට පමණක් සීමා වී ඇත.
අප්‍රිකාවට ම විශේෂ වූ ක්ෂීරපායී වර්ගයේ සත්තු බහුලය. අග්‍රේශයන් අතර ලීමර ගණයේ ගෝරිල්ලා. වඳුරා, චිම්පන්සි, ඔරංඋටං යන සත්තු විශේෂයෙන් සැලකිය යුත්තෝය. මේ සත්ව ගණය ප්‍රධාන වශයෙන් අප්‍රිකාවේ නිවර්තන සහ අර්ධ නිවර්තන වනාන්තරවලට සීමා වේ. ක්ෂීරපායී වර්ගයට ම අයත් නිර්දන්තයන් අතර අප්‍රිකාවට ම විශේෂ වූ මානිස් (manis) සහ ආඩ්වාක් (aardvaak) සඳහන් කළමනාය. මේ සත්තු ප්‍රධාන වශයෙන් ඉතියෝපියානු පෙදෙස්වල වෙසෙති. අප්‍රිකාවට පමණක් සීමාවූ ක්ෂීරපායී වර්ගයේ කුර සහිත සතුන් අතර සැවානා තණබිම් වාසභූමි කරගත් සීබ්‍රා සහ ක්වැගා ප්‍රධානය. මේ පෙදෙස්වල රයිනෝසිරස්සු (කඟවේණු) ද වෙසෙත්. අප්‍රිකාවේ ඝර්මකලාපීය තණබිම්වල වෙසෙන අනෙක් සතුන් අතර ජිරාfප්, ඕකාපි හා ඇන්ටිලෝප් (කුරුඟුමුව) යන මොවුන් සඳහන් කළ යුතුය. විශේෂයෙන් ම ඉතියෝපියානු ප්රදේශ මේ සතුනට වාසභූමි වෙයි. දියගොඩ දෙකෙහි ම වාසය කළහැක්කාවූ ද විශේෂයෙන් ගංගා සහ විල් අවට වගුරු බිම්වල සැරිසරන්නා වූ ද අප්‍රිකානු හිපොපොටේමස් වැඩි වශයෙන් නැගෙනහිර අප්‍රිකාවටත් බටහර අප්‍රිකාවේ ලයිබීරියාවටත් සීමා වූවෙකි. වගුරුබිම්, ගංගා හා විල් අසල කැළෑවල වසන අප්‍රිකානු ඇතා ද ඉහත සඳහන් කළ සතුන් මෙන් ම ක්ෂීරපායී වර්ගයට අයත් ශාකභක්ෂකයෙකි. අප්‍රිකාවේ මුවෝ දුලබයහ. වලසුන් සහ වෘකයන් මෙන් ම මුව වර්ගයට අයත් සත්තු ද විශේෂයෙන් ම සහරා කාන්තාරයට උතුරෙහි ඇට්ලස් කඳු ප්‍රාන්තවල සිටිති.
ශාකභක්ෂක සතුන් මෙතරම් බහුලව වාසය කරන අප්‍රිකා මහාද්වීපයෙහි මාංසභක්ෂක සතුන් ඇතිවීම පුදුමයක් නොවේ. විශේෂයෙන් ම බිඩාල වර්ගයට අයත් මාංසභක්ෂක සතුන් අතර, ඝර්ම කලාපීය තණබිම් වාසභූමි කරගත් සිංහයා ප්‍රධානය. මේ හැර දිවි, කොටි ආදි සත්තු ද අප්‍රිකාවේ බහුලය. එහි වෙසෙන සුනඛ වර්ගයේ සතුන් අතර සිවලුන් හා වෘකයෝ ප්‍රධාන වෙති.
අප්‍රිකානු පක්ෂීන් අතුරෙන් විශේෂයෙන් ම කාන්තාර සීමාවලට නුදුරුව වෙසෙන පැස්බර වර්ගයේ සතුන් සඳහන් කළ යුතුය. මේ හැර කොක්, කොට්ටෝරු, ගිජුලිහිණි, ගිනිකුකුළු ආදි පක්ෂීහු අප්‍රිකාවේ ඉතා බහුලය.
උරග වර්ගයේ සතුන් අතර නයිල්, නයිජර් සහ කොංගෝ ගංගාවල අධිකව වෙසෙන කිඹුල්ලු ද වනාන්තරවල බහුලව ගැවසෙන නා, පොළොං - පිඹුරු ආදි නොයෙක් වර්ගවල සර්පයෝ ද සැලැකිය යුතු වෙත්. දකුණු අප්‍රිකාවට විශේෂ වූ හිකනලුන්, කටුස්සන් හා හූනෝ ද නොයෙක් වර්ගවල උභයජීවීහු ද වෙත්.
අප්රිකාව නිජභූමි කොට ඇති ඉහත සඳහන් සත්වයන් හැර, මිනිසා විසින් ව්‍යාප්ත කරන ලද එළු බැටළු ගව සහ ඔටු ආදී සත්තු විශාල සංඛ්‍යාවක් අප්‍රිකාවේ වෙසෙති.
සත්වයන්ට, විශේෂයෙන් ම ගවයන්ට, හිංසාකාරී වූ කෘමියකු වන ට්සෙට්සි (tse-tse) මැස්සාගේ එක ම වාසභූමිය ද අප්‍රිකාවයි.
ඛනිජ: අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ බොහෝ රටවල නොයෙක් ඛනිජ ද්‍රව්‍ය ඇත. විශේෂයෙන් දියමන්ති, රන්, යුරේනියම්, තඹ, පොස්පේට්, ක්‍රෝමයිට්, මැංගනීස් ආදිය ගැන අප්‍රිකා මහාද්වීපය සුප්‍රකටය. ඇතැම් විශාල ප්‍රදේශවල ඛනිජ පිළිබඳ පරීක්ෂණ තව ම පවත්වා නොමැත.
ලෝකයෙහි රනින් 38.5%ක් ලැබෙන්නේ දකුණු අප්‍රිකාවෙනි. ට්‍රාන්ස්වාල්හි විට්වෝට'ස්රාන්ඩ් පළාතේ පිහිටි ජොහැන්නස්බ'ග් නුවර ඔස්සේ සැතැප්ම 70ක් දුරට නැගෙනහිර සිට බටහිර දෙසට විහිදි භූමිභාගයෙක ප්‍රධාන රන් ආකර ඇත. අඩි 3 සිට 10 දක්වා ගනකම ඇති රන් නිධි අඩි 3000 සිට 9000 දක්වා ගැඹුරෙහි හමු වේ. ලොවෙහි විශාලතම රන් නිධියක් ටැංගනීකාවේ ඇතත් තව ම එහි ආකර කැණීම් ඇරඹී නැත. ඇල්බට් විලට වයඹින් ද කොංගෝව, නයිජීරියාව, ඝානාව, සුඩානය, ටියුනීසියාව, ඉතියෝපියාව, කීනියාව, උගංඩාව සහ දකුණු රෝඩේසියාව යන මේ ප්‍රදේශවලින් ද රන් හාරා ගනු ලැබේ.
ටැංගනීකාවේ සිට කේප් ප්‍රදේශය දක්වා විහිදි භූමියෙහි තැනින් තැන දියමන්ති ආකර වෙයි. කිම්බ'ලි සහ ප්‍රිටෝරියා යන දෙනුවර අතර පිහිටි වාල් සහ හාට්ස් යන ගංගා නිම්නවල හා ඒ අවට පිහිටි දියමන්ති ආකර අතිවිශාලය. දියළු පස් හා තැන්පත්ව පවතින දියමන්ති නිධි කේප් රාජ්‍යයේ නමක්වාලන්තයේ දී නිරිත දිග ට්‍රාන්ස්වාලයේ ලිතෙන්බ'ග් පුරය සමීපයේ ද හමු වේ. කොංගෝ සහ ඇංගෝලා යන රාජ්‍යවල ද දියමන්ති හෑරීම ඉතා දියුණු තත්වයක ඇත. සියෙරා ලියොන්, ඝානා සහ මොසැම්බික් යන රාජ්‍ය දියමන්ති ලැබෙන තවත් ප්රදේශ වේ. ලෝකයේ දියමන්ති නිපැයුමෙන් 97% පමණ අප්‍රිකාවෙන් ලැබේ.
ට්‍රාන්ස්වාලයේ පිහිටි අතිවිශාල නිධියෙන් ගල් අඟුරු හාරා ගැනෙන්නේ දකුණු ජොහැන්නස් බ'ග් නුවරට මඳක් නැගෙනහිරින් පිහිටි විට්බෑංක් ප්‍රදේශයෙන් පමණි. දකුණේ කරූ ප්‍රදේශයෙහි ගල් අඟුරු තට්ටු තිරස්ව තැන්පත් වී තිබෙන නිසා හාරා ගැනුම ඉතා පහසුය. නතාල් රාජ්‍යයේ නිව්කාසල් සහ ලේඩිස්මිත් යන පළාත් අවට වර්ග සැතැපුම් දහසක ගල් අඟුරු ආකර භූමියක් වෙයි. නයිජීරියාවේ ඩෙල්ටාවට ඊශාන දිගින් වර්ග සැතැපුම් 1600ක අඟුරු බිමක් ඇත ටැංගනීකාවේ සහ සොමාලිලන්තයේ ද ගල් අඟුරු නිධි ඇති බව සොයාගෙන තිබේ. ලෝකයේ ගල් අඟුරු නිෂ්පාදනයෙන් 2%කට වඩා අප්‍රිකාවෙන් නොලැබේ.
ලෝකයෙහි විශාල ලෙස තඹ ආකර පිහිටා ඇත්තේ කොංගෝ රාජ්‍යයෙහි කටංගා සානුවේ සහ උතුරු රොඩේසියාවේය. එහෙත් වැඩි ම තඹ නිෂ්පාදනය උතුරු ට්‍රාන්ස්වාලයෙහිය. ලෝකයේ තඹ නිෂ්පාදනයෙන් 18% අප්‍රිකා මහාද්වීපයෙන් ලැබේ.
උස්ස සහ මධ්‍යම වර්ගයේ යපස් අතිවිශාල ප්‍රමාණයක් දකුණු අප්‍රිකාවේ නොයෙක් තැන ඇතත්, ඒ හාරාගනු ලබන්නේ ට්‍රාන්ස්වාලයෙන් පමණි. දකුණු රොඩේසියා, සියෙරාලියෝන්, ගාබොං, ප්‍රංස කැමරූන් සහ බාබරි රාජ්‍ය යකඩ ලැබෙන වෙනත් අප්‍රිකානු ප්‍රදේශයෝයි.
උතුරු නයිජීරියාවේ බවුච් සානුවෙහි දියළු තට්ටු ආශ්‍රිතව උසස් වර්ගයේ බෙලෙක් නිධි ඇත. කොංගෝ, උගන්ඩා, ටැංගනීකා, ට්රාන්ස්වාල් සහ නිරිත දිග අප්‍රිකා යන රාජ්‍යවල ද බෙලෙක් ඇත්තේය. දැනට අප්‍රිකාවෙන් ලැබෙන බෙලෙක් ප්‍රමාණය ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් 15%කි.
ට්රාන්ස්වාල් සහ ඉතියෝපියා රාජ්‍යවල ප්ලැටිනම් ඇත්තේය. සියෙරා ලියෝනයේ ප්ලැටිනම් නිෂ්පාදනය තවමත් දියුණු නැත. එසේ වුව ද, ලෝකයේ ප්ලැටිනම් නිෂ්පාදනයෙන් 16% අප්‍රිකාවෙන් ලැබේ. ඝානාහි සහ කේප් රාජ්‍යයේ පොස්ට්මස්බ'ග් අසල මැංගනීස් තිබේ. ටැංගනීකාවේ මැංගනීස් නිෂ්පාදනය පටන් ගෙන නැත. ලොවෙහි විශාල වශයෙන් ම පොස්පේට් නිපදවන්නේ බාබරි රාජ්‍යවලය. මැඩගස්කරයේ ද පොස්පේට් ඇත්තේය.
අප්‍රිකාවේ වෙනත් ඛනිජ වර්ග ඇති ප්රදේශ:-
මිනිරන්. මැඩගස්කරය (මැලගසි) සහ කීනියාව
කෝබෝල්ට්. කොංගෝව, මොරිටේනියාව සහ උතුරු රොඩේසියාව
ක්‍රෝමයිට්. දකුණු රොඩේසියාව සහ ට්රාන්ස්වාලය (ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් 27% පමණ ලැබෙන්නේ අප්‍රිකාවෙනි.)
බොක්සයිට්. සියෙරා ලියෝනය
යුරේනියම්. දකුණු අප්රිකාව, කොංගෝව, කටංගා සානුව, ගාබෙං සහ මොසැම්බික්
ඇස්බෙස්ටොස්. රොඩේසියා-නියාසාලන්තය සහ දකුණු අප්රිකාව
තලාතු මිනිරන් (මයිකා). දකුණු රොඩේසියාව, ටැංගනීකාව මැඩගස්කරය (මැලගසි) සහ සොමාලිලන්තය
ඊයම්. නිරිත දිග අප්රිකාව, නයිජීරියාව, ටියුනීසියාව සහ උතුරු රොඩේසියාව
ඛනිජ තෙල්. ඇල්ජීරියාව, ලිබියාව, ඇංගෝලාව, මිසරය, ගාබෙං, මොරොක්කෝව සහ නයිජීරියාව
තුත්තනාගම්. උතුරු රොඩේසියාව, කොංගෝව සහ බාබරිය
රිදී. කොගෝව, නයිජීරියාව සහ දකුණු අප්රිකාව
අප්‍රිකාවේ ඛනිජ නිෂ්පාදනය
ඛනිජය ලෝක නිෂ්පාදනයෙන් සියයට ගණන
රන් ….. 38.5
දියමන්ති ….. 97
ගල් අඟුරු ….. 2
තඹ ….. 18
බෙලෙක් ….. 15
ප්ලැටිනම් ….. 16
මැංගනීස් ….. 20
පොස්පේට් ….. 30
මිනිරන් ….. 9
ක්‍රෝමයිට් ….. 27
යකඩ ….. 2
බෝක්සයිට් ….. 1.5
ඇස්බෙස්ටොස් ….. 16
වැනේඩියම් ….. 2.5
ලෝකයේ දියුණු කළ හැකි ජල විදුලි බලයෙන් 40%ක් ම ඇත්තේ අප්‍රිකාවේය.
ආර්ථික කටයුතු: අප්‍රිකාවේ බොහෝ පෙදෙස් දේශගුණික බාධකයන් නිසා හෝ භූලක්ෂණ නිසා හෝ නිසරු පස නිසා හෝ ගොවිතැනට පමණක් නොව මනුෂ්‍ය වාසයට පවා අහිතකරය. එහෙත් ජනාවාස වී ඇති සෑම පෙදෙසක ම පාහේ කෘෂිකර්මය වැදගත් ආර්ථික ව්‍යාපාරයකි. අප්‍රිකාවේ ගොවිතැන් ක්‍රමය "ස්වදේශීය හේන් ගොවිතැන" සහ "ව්‍යාපාරික කෘෂිකර්මය" යයි දෙආකාර වේ. ස්වදේශීය හේන් ගොවිතැන ප්‍රධාන වශයෙන් කරනු ලබනුයේ නිවර්තන කලාපවල වෙසෙන නොදියුණු ස්වදේශීය ජනසමූහයන් විසිනි. වරින්වර එළිකරගනු ලබන කැළෑ පෙදෙස්වල ප්‍රධාන වැවිලි වනුයේ ඉරිඟු, කපු සහ කෙසෙල්ය. මේ හැර ඝානා, ලිබියා, උගන්ඩා, ඉතියෝපියා ආදි ඝර්මකලාපීය ප්‍රදේශවල රබර්, කොකෝවා, උක් සහ කපු වෙළඳ බෝග වශයෙන් වවනු ලැබේ. කොකෝවා වැවීම ප්‍රධාන වශයෙන් ම ගිනිවෙරළ අවට රටවලට සීමා වී තිබේ. කිරි ගැනීම සඳහා දකුණු ඇමෙරිකාවෙන් අප්‍රිකාවට ගෙන්වන ලද හීචියා රබර් ඝර්මකලාපීය අප්‍රිකානු රටවල වවා ඇත්තේය. අප්‍රිකාවේ බොහෝ නිවර්තනික ප්‍රදේශවල සුළු බෝගයක් වශයෙන් මෙන් ම විශාල වෙළඳ බෝගයක් වශයෙන් ද කපු වවනු ලැබේ. විශේෂයෙන් ම මිසරයේ නයිල් නිම්නයෙහි දියළු තැනිතලාවලත්, උගන්ඩා, සුඩාන් ආදි ප්‍රදේශවලත් වෙළඳ බෝගය වශයෙන් කපු වැවීම දියුණුය. අප්‍රිකාවේ සමක කලාපීය ප්‍රදේශවල නිජභූමි කරගත් පාම් ගසින් එම පෙදෙස්වලට විශාල ආදායමක් ලැබේ. නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උස්බිම්වල තේ වැවීම ද මෑතක දී පටන් සැලකිය යුතු වෙළඳ ව්‍යාපාරයක් බවට පත්කොට තිබේ. ඝර්මකලාපීය පෙදෙස්වල ව්‍යාපාරික වැවිලි ක්‍රම අනුව කපු, රබර්, කොකෝවා, උක් සහ තේ වැනි බෝග වගා කිරීම විශේෂයෙන් ම යුරෝපීය බලපෑම හා උද්‍යෝගය නිසා දියුණු වී ඇත.
කීනියාව වැනි සමහර ඝර්මකලාපීය කඳුකර ප්‍රදේශවල සහ මධ්‍යධරණී දේශගුණය බලපවත්වන සෞම්‍යකලාපීය පෙදෙස්වල බොහෝ කොට ම ප්‍රංස, ඕලන්ද හා බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් විසින් ආරම්භ කරන ලදුව යුරෝපීය ක්‍රමයට වගා කරන ගොවිපළවල් තිබේ. මධ්‍යධරණී පලතුරු ද තිරිඟු සහ ඉරිඟු වැනි ධාන්‍ය වර්ග ද ඒවායේ ප්‍රධාන වැවිලිය.
ව්‍යාපාරික ක්‍රම අනුව සතුන් ඇති කිරීම ද විශේෂයෙන් ම දකුණු අප්‍රිකාවේ දියුණු කර්මාන්තයකි. වෙල්ට් නම් වූ සෞම්‍යකලාපීය තණබිම්වල බැටළුවන් ඇතිකිරීම ඉතා දියුණුය. මෙහි එළුවන් සහ බැටළුවන් වැඩි වශයෙන් ම ඇති කරනු ලබන්නේ ලොම් පිණිස නොව මස් පිණිසය. මෙය ද යුරෝපීයයන්ගේ මෙහෙයවීම පිට දියුණු වූ කර්මාන්තයකි. ගවයන් ඇතිකිරීමට යෝග්‍ය වූ තණබිම් අප්‍රිකාවේ ඇති නමුත් ගව පාලනයට ට්සෙට්සි මැස්සා මහත් බාධාවක්ව සිටී. එහෙත් ගවයන් ඇතිකිරීම බන්ටු ගෝත්‍රිකයන්ගේ ප්‍රධාන ආදායම් මාර්ගයකි. උතුරු අප්‍රිකාවේ කාන්තාරීය ජනසමූහයන් අතර, ගමනාගමනයට උපකාර වන ඔටුවන් ඇතිකිරීම සහ ආහාර පිණිස එළුවන් ඇතිකිරීම ද සැලකිය යුතු වේ.
අප්‍රිකාවේ ආර්ථික දියුණුවට වැඩියක් ම පිහිට වූයේ ආකර කර්මාන්තය යැයි කිව හැකියි. දකුණු අප්රිකාව, ටැංගනීකා, රොඩේසියා, කටංගා, ලිබියා, සුඩාන, ඇල්ජීරියා, නයිජීරියා ආදි ප්‍රදේශවල දියමන්ති, රන්, මැණික්, තඹ, ඛනිජතෙල්, යුරේනියම්, මැංගනීස් ආදි අගනා ඛනිජ වර්ග සොයාගැනීම නිසා 19 වැනි ශතවර්ෂයේ දී යුරෝපීය දේශපාලනඥයින්ගේ මෙන් ම ධන ලෝභීන්ගේ ද සැලකිල්ල අප්රිකාව කෙරෙහි යොමු විය. වර්තමාන දකුණු අප්රිකාව යථෝක්ත ඛනිජ වර්ග සපයන ප්‍රධාන ප්‍රදේශවලින් එකකි.
විවිධ ඛනිජ වර්ග, නොයෙක් කෘෂිකාර්මික ද්‍රව්‍ය හා සත්ව ද්‍රව්‍ය ආදිය නිපදවීම අතින් අප්රිකාව අන්‍ය මහාද්වීපවලට නොදෙවෙනි තැනක් ගන්නා බව ඉහත කළ විස්තරයෙන් පෙනී යයි. ඉන් අප්රිකාව ආර්ථික අතින් දියුණු මහාද්වීපයකැයි කෙනකුට පෙනී යා හැකිය. වන ද්‍රව්‍යවලට හා සුළු කෘෂිකාර්මික ද්‍රව්‍යවලට ද, රන් ස්වල්පයකට ද සීමාව පැවති අප්‍රිකානු නිෂ්පාදනය යුරෝපීයයන්ගේ පැමිණීමෙන් පසු ශතසහස්‍ර ගුණයකින් දියුණු වූ බව ඔවුනට ප්‍රශංසා මුඛයෙන් කිවයුතුය. ආර්ථික දියුණුවට අදාළ වන මංමාවත් ආදි පහසුකම් ද සුලබ විය. නවීන අධ්‍යාපන පහසුකම් ද ඔවුන්ගෙන් නොසැලසුණේ නොවේ. එහෙත් යුරෝපීය අධිරාජ්‍යවාදීන් අප්‍රිකානු විජිත පාලනය කෙළේ සිය මව්රටේ ශුභසිද්ධිය උදෙසා මිස අප්‍රිකානු කළු ජනතාව නඟා සිටුවීම පිණිස නොවේ. විජිතවාදයේ හා වර්ණභේදයේ බැමිවලින් බැඳී නොයෙක් අතවරයෙන් මිරිකුණු අප්‍රිකානු ස්වදේශික ජනතාව සිටියේ ආර්ථික වශයෙන් ඉතා පහත් තත්වයකය. පැරණි ගෝත්‍ර සංවිධානය හා ස්වයංපෝෂිත ගැමි ආර්ථික ක්‍රමය බිඳ හෙළීමට විධිවිධාන යෙදීම නිසා, ගැමි ජනතාවගෙන් ඉතා වැඩි ගණන යන එන මං නැති තත්වයකට පත්වූහ. අප්‍රිකානු ජනතාව කොංගෝවේ හෝ කීනියාවේ හෝ ටැංගනීකාවේ හෝ දකුණු අප්‍රිකා සමූහාණ්ඩු සංගමයේ හෝ ගෝල්ඩ් කෝස්ට්හි හෝ සුඩානයේ හෝ වේවා නැතහොත් මොරොක්කෝවේ හෝ ඇල්ජීරියාවේ හෝ වේවා, අධිරාජ්‍යවාදීන්ගේ ගොවිපළවල, ආකරවල, කම්මල්වල හා කාර්යාලවල දාසයන් බවට පත්ව සිටියාහුය. වර්ණභේද නීතිරීති නිසා එකම කම්කරු සේවායෙහි යෙදුණු සුදු මිනිසාගේත් නීග්‍රෝ මිනිසාගේත් වැටුප් අතර පරතරය 10:1 හෝ ඊටත් වැඩි විය. තරමක අධ්‍යාපනයක් ලැබ බටහිර සංස්කෘතිය අනුව හැදී යුරෝපීයයන්ගේ කාර්යාල, රාජ්‍ය කාර්යාල ආදියෙහි සේවය කරන මධ්‍යම පන්තියක් කොයි රටේත් ඇති විය. එහෙත් හැම අප්‍රිකානු විජිතයක ම ජනතාවගෙන් 95% කට නොඅඩු ප්‍රමාණයක් අන්ත දුගී තත්වයේ පසුවිය.
දෙවන ජගත් සංග්‍රාමයෙන් පසු ජනයා විජිත බැමිවලින් මිදෙමින් ස්වාධීනතාව කරා පිය නඟන්නට වූවාට පසු අප්‍රිකානු දේශයන්හි ද ආර්ථික ප්‍රතිපත්තිය විශාල පරිවර්තනයකට භාජන විය. කලින් ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංස පාලනය යටතේ පැවති සූවස් ඇළ තම ජාතිය සතු කරගත් මිසරය, අස්වාන් වැනි සුවිශාල බහු කාර්ය ජලසම්පාදන ක්‍රම ඇති කොටගෙන ක්‍රියාරම්භ කෙළේය. නව නිදහස ලැබූ ඝානා, නයිජීරියා, ගිනි ආදි දේශයෝ ආර්ථික ව්‍යාපාර හැකිතරම් ජාතිය සතු කරගනිමින් ද ඩැහෝමි, අපර්වෝල්ටා, චැඩ්, ටියුනීසියා ආදි සමහර රාජ්‍යයෝ ද යුරෝපීය ජාතීන්ගේ ආධාරය ලබමින් ද ජාතික දියුණුව අරභයා ක්‍රියාරම්භ කළහ. විජිත යුගයේ දී කළු ජනතාවට උසස් අධ්‍යාපන පහසුකම් නොසැලසීම නිසා අප්‍රිකානු රටවල ස්වදේශීය දොස්තරවරුන්, ඉංජිනේරුවරුන්, කාර්මික ශිල්පීන්, උපාධිධාරීන් එකෙකුදු නැති තරම් විය. මේ නිසා ආර්ථික සංවර්ධනයට ගැළපෙන පරිදි ඇති කරන ලද අධ්‍යාපන වෙනස්කම් නිදහස දිනාගත් කොයි රටකත් පාහේ දක්නා ලදි. භූගත මහාධනස්කන්ධයකින් හා සරුසාර පසකින් ද වෙනත් ස්වාභාවික සම්පත්වලින් ද ආඪ්‍ය අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ නව නිදහස ලැබූ ජාතීන් ශතවර්ෂාධික කාලයක් පිටරට ඇදී ගිය මහා ධනස්කන්ධය රටේ නවත්වා ගැනීමෙන් හා ජාතික ආර්ථික සංවර්ධනය උදෙසා නව ප්‍ර‍බෝධයකින් යුතුව කටයුතු කිරීමෙන් ද අනාගතයේ දී ලොව දියුණු ජාතීන් හා සම තත්වයට පැමිණෙනු නොවැළැක්විය හැකිය.
ගමනාගමනය: යුරෝපීයයන් අප්‍රිකානු මහාද්වීපය ගවේෂණය කිරීමට පෙර ද අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ වෙරළබඩ සමහර පෙදෙස් නාවික වෙළඳ මධ්‍යස්ථාන බවට පත්වී තිබිණ. සූවස් ඇළ කැපීම‍ට පෙර, බටහිර යුරෝපීය හා ආසියාතික වෙළඳ කටයුතු සඳහා කේප් මාර්ගය යොදාගැනීම අප්‍රිකානු මහාද්වීපික වෙරළ ආශ්‍රිත නාවික ගමනාගමනය දියුණුවීමට හේතුවක් විය.
මහාද්වීපය අභ්‍යන්තරයෙහි ස්වාභාවික ලක්ෂණ ගමනාගමන මාර්ගයන්හි දියුණට එතරම් හිතකර නොවීය. මෙම මහාද්වීපයෙහි පිහිටි ස්වාභාවික ධනය පිළිබඳ අවබෝධය මඳවූ නිසාදෝ භූ ලක්ෂණික දුෂ්කරතාවන් මැඩ පවත්වා ආසියාවේ "සේද මග" වැනි මහාද්වීපික වෙළඳ මාර්ග සාදා ගැනීමක් ඇති නොවීය. ඇත්ත වශයෙන්, එහි මහාද්වීපික වෙළඳාමක් ඇති නුවූයේ මහා කාන්තාරත් බිහිසුණු වල් සතුන්ගෙන් ගහන වූ වනාන්තරත් ඔස්සේ එකල අප්‍රිකානු ජනයාට ගමන් මාර්ග සාදාගැනීම කිසිසේත් පහසු නොවූ නිසා විය හැකිය. වර්තමානයේ දී වුව ද අප්‍රිකාවේ ස්වාභාවික බාධකයන් මැදින් මාවත් වැටී නැත.
නොයෙක් විදේශවලට අයත් යටත්විජිත වශයෙන් අප්රිකාව කඩ කඩ වී යෑම එම මහාද්වීපය හරහා දුම්රිය මාර්ග හා මහා මාර්ග ඇති නොවීමට හේතුවක් වන්නට ඇත. අද දවසේ පවා අප්‍රිකාවේ ඇති දියුණු දුම්රිය මාර්ග හා රථවාහන මාර්ග, විශේෂයෙන් ම යුරෝපීය යටත් විජිතව පැවති හෝ පවතින හෝ ප්‍රදේශවලට සීමාවී ඇත.
ගමනාගමනය සඳහා අප්‍රිකාවේ ගංගා ඉතා වැදගත් වේ. අප්‍රිකාවේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල සිට රට මැදට යාමට පුරාණයේ සිට ම ගංගාවන් ඉතා ප්‍රයෝජනවත් වූ බව පෙනේ. අප්‍රිකාවේ බොහෝ මහාමාර්ග හා දුම්රිය මාර්ග ගංගා ප්‍රවහණ ක්‍රමවලට සම්බන්ධය. එහෙයින් 20 වැනි ශතවර්ෂයේ ඉදිකරන ලද දුම්රිය මාර්ග බොහොමයක් ම ගමනාගමනට වහල් කරගනු ලැබූ ගංගා නිම්නයන්ට සීමා විය. සාමාන්‍යයෙන් වෙරළබඩ තොටුපළවල් ද මහාද්වීප මධ්‍යයෙහි ආකර ද වෙළඳ මධ්‍යස්ථාන ද අතර වැටී ඇති තනි තනි දුම්රිය මාර්ග හැර ඒකාබද්ධ වූ අන්තර් මහාද්වීපික දුම්රිය මාර්ග නැත. එහෙත් දකුණු අප්‍රිකාවේ ඛනිජ ආකර බහුල වූ රොඩේසියා, මොසැම්බික්, බෙල්ජියන්, කොංගෝ යන පෙදෙස්වල ඒකාබද්ධ දුම්රිය සේවයක් තිබේ. අප්‍රිකාවේ මංමාවත් බොහොමයක් නගරවලට සීමා වී පවතී. නගරවලින් දුරබැහැර පෙදෙස්වල ඇති බොහෝ වැලි පාරවල් වැහි කාලයේ දී ගමනාගමනයට නුසුදුසු වෙයි. කාන්තාර ප්රදේශයන්හි ක්ෂේම භූමියෙන් ක්ෂේම භූමියට වැටී ඇති පටු පාරවල් මිස මාවත් නැත. ට්සෙට්සි ආදි කෘමීන්ගෙන් සතුන්ට හිරිහැර ඇතිවන්නාවූ ද වර්ෂාව බහුල වූ ද සමහර පෙදෙස්වල බඩු එහා මෙහා ඔසවාගෙන යනු ලබන්නේ මිනිසුන් විසින් ම ය. වියළි පෙදෙස්වල, ගවයෝ ද අශ්වයෝ ද විශේෂයෙන් ම කාන්තාරීය පෙදෙස්වල ඔටුවෝ ද තවලම් සඳහා ගනු ලබත්.
දෙවැනි ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව අප්‍රිකාවේ ගුවන් ගමන් සේවය බෙහෙවින් දියුණු විය. උතුරු අප්‍රිකානු වෙරළේ කයිරෝ, ට්‍රිපෝලි, ටියුනිස්, ඇල්ජිය'ස් හා ටැන්ජියර් ජාත්‍යන්තර ගුවන් ගමන් සේවාවන් හා සම්බන්ධ ගුවන් තොටුපොළවල්ය. ඩකාර්, කානෝ, ලියෝපෝල්ඩ්විල් නියරෝබි හා ජොහැන්නස්බ'ග් අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ අන්‍ය ප්‍රධාන ගුවන් තොටුපළවල්ය. පවත්නා දුම්රිය හා මාවත් මහාද්වීප තරණයට ප්‍රමාණවත් නොවන හෙයින්, අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ ප්‍රාදේශීය ගුවන් සේවය එහි ප්‍රවහණ ක්‍රම අතුරෙහි වැදගත් තැනක් ගනී.
ජනගහනය:
ජනයාගේ ව්‍යාප්තිය අප්‍රිකානු දේශීය ජනයා:
(1) උතුරු අප්‍රිකානුවෝ: ප්‍රධාන වශයෙන් මධ්‍යධරණී කොකසයිඩ් වර්ගයට අයත් මොවුහු ඇල්ජීරියාව, මොරොක්කෝව, ලිබියාව, මිසරය, සුඩානය, සොමාලිලන්තය, මොරිටේනියාව ආදි ප්‍රදේශවල වාසය කරති.
(2) නිග්‍රෝවරු: මොවුන් වාසය කරන්නේ සාමාන්‍යයෙන් සහරා කාන්තාරයේ දකුණු සීමාවෙන් දකුණට පිහිටි ප්‍රදේශවලය. අප්‍රිකාවේ දකුණු භාගයේ නිරිතදිග පෙදෙස හැරෙන්නට සෙසු කොටස එනම් ඝානා, අයිවරිකෝස්ට්, නයිජීරියා, මාලි, නයිජර් පෙදෙස, කොංගෝ, ඩැහෝමි, ලයිබීරියා, කිනියා, සුඩාන්, රොඩේසියාව, ටැංගනීකා, රුවන්ඩා - උරුන්ඩි, සියෙරා ලියොන් ආදි පෙදෙස් මොවුන්ගේ ප්‍රධාන වාසභූමිය හැටියට සැලකිය හැකිය. ඔවුහු ගෝත්‍ර රාශියකට බෙදී සිටිති.
(3) හොටෙන්ටොට්වරු, බුෂ්මන්වරු සහ පිග්මිවරු: මොවුහු නීග්‍රෝ පවුලට ම අයිති වෙතත්, නීග්‍රෝ පවුලට වෙනස් වූ ලක්ෂණ ද ඇත්තෝය. මේ ගෝත්‍රවල ජනයා කොංගෝ, නිරිතදිග අප්රිකාව බෙචුවානාලන්තය, ඇංගෝලාව යන මේ පෙදෙස්වල හා දකුණු අප්‍රිකානු රාජ්‍යය පුරා ද විසිර සිටිති.
වෙනත් ජාතීහු: අප්‍රිකාවේ පදිංචි යුරෝපීයයන්ගෙන් ඉතා වැඩි කොටස උතුරේ සහ දකුණේ තොටමුණු අසල වෙති. 1652 සිට ම කෙප්ටවුන් පළාත යුරෝපීයයන්ගෙන් ගහන වන්නටවිය. මොවුන්ගෙන් පැවතෙන්නන් අප්‍රිකැන්ඩර් (බෝයර්) නමින් දනිති. ඇල්ජිය'ස්හි විශාල කොටසක ලක්ෂ සංඛ්‍යාත ප්‍රංස ජනයා පදිංචිව ජනපද පිහිටුවාගෙන ඇත. නිවර්තන කලා‍පයේ වෙසෙන යුරෝපීයයන්ගේ වාසය අඩි 5000ක් පමණ උසැති කඳුකරයට සීමා වී ඇත. යුරෝපීය ජාතීන් වාසස්ථාන තනා ගත් අභ්‍යන්තර කොටස් අතරින් වෙල්ට් ප්‍රදේශය ප්‍රධානය. යුරෝපීයයන්ගේ වතුයායවල වැඩ කිරීමට ගෙන්වන ලද ඉන්දියානු කම්කරුවන්ගෙන් පැවතෙන්නෝ නතාල් සහ බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ලක්ෂ ගණනින් වෙසෙති.1
ඉතිහාසය
පූර්ව ඓතිහාසික යුගය: අවුරුදු දසලක්ෂයකට පමණ පෙර සිට අප්රිකාව නොකඩවා ම මනුෂ්‍ය වාසභූමියක්ව පැවති බවට සාක්ෂි එමට ඇතැයි ද, එහෙයින් ම අප්රිකාව මානව වර්ගයාගේ මුල් බිම හැටියට බොහෝ විද්‍යාඥයන් සලකතැයි ද මහාචාර්ය ඇම්. ඩී. ඩබ්ලිව්. ජෙfප්රිස් කියයි. ඒ කෙසේ වෙතත් රොඩේසියාව, මිසරය හා සොමාලිලන්තය යන රටවල ද කීනියාහා ට්‍රාන්ස්වාල්අතර ප්‍රදේශය ද තිබී මෑත දී සොයා ගෙන ඇති පුරාණ පාෂාණ (පැලියෝලිතික) යුගයට අයත් පුරාවස්තු අනුව අප්රිකාව ද ආසියාව හා යුරෝපය මෙන් සෑම පූර්ව ඓතිහාසික යුගයක් ම පසු කළ බව සැලකිය හැක. නීග්‍රෝ මිනිසාගේ වාසභූමිය හැටියට සලකනු ලබන අප්රිකාව එම මනුෂ්‍ය වර්ගයාගේ මුල්බිම නොවන බවත් නීග්‍රෝ වර්ගයා නුදුරු අතීතයෙහි අප්‍රිකාවට පැමිණි බවත් සාමාන්‍යයෙන් පිළිගත් මතයයි.
නියැන්ඩර්තාල් මනුෂ්‍යයා ඉතා අතීතයෙහි සිරියාවෙන් හෝ ස්පාඤ්ඤයෙන් උතුරු අප්‍රිකාවට සංක්‍රමණය වූ බවත් ඊට පසු කාලයක පෙරදිග ප්‍රදේශයකින් නීග්‍රෝමිනිසා පැමිණි බවත් අනතුරුව සිරියාව හෝ ස්පාඤ්ඤය වැනි රටකින් කොකේසිය වර්ගයා (fපුලා පවුල) පැමිණ උතුරු අප්‍රිකාවේ පදිංචි වූ බවත් ඇතැම් මානව විද්‍යාඥයෝ කල්පනා කරති. අනතුරු කාලපරිච්ඡේදයක දී ලිබියන්වරු හෙවත් බර්බර්වරු නැගෙනහිර දෙසින් ද එයින් පසු කෙල්ට්-අයිබීරියන්වරු ස්පාඤ්ඤයෙන් ද උතුරු අප්‍රිකාවට සංක්‍රමණය වූහයි සිතනු ලැබේ. නොයෙක් ජාතීන්ගේ ආක්‍රමණ ද භූගෝලීය හේතූන් ද නිසා උතුරෙන් විසිර ගිය නීග්‍රෝ ජනයා නැගෙනහිරට හා බටහිරට ද ටැංගනීකා හා න්‍යාසා විල්වලින් ඔබ්බෙහි දකුණු කොංගෝ ප්‍රදේශයට හා මධ්‍ය සැම්බිසි ප්‍රදේශයට ද පැමිණි බවත් පෙනේ.
මිසරයෙන් හා මොරිටේනියාව ආදි ප්‍රදේශවලින් ලැබී ඇති පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂිවලට අනුව අවුරුදු දසදහසකට පමණ පෙර උතුරු අප්‍රිකාවේ මොරොක්කෝවේ සිට මිසරය දක්වා උතුරු වෙරළබඩ තීරයෙහි කොකේසියානු වර්ගයට අයත් fපුලා හා බර්බර් යන ගෝත්‍රවලට නෑකම් කියන ජනතාවක් ද ඇබිසීනියාවෙහි බර්බර්, නීග්‍රෝ හා බුෂ්මන් ජනයා සමඟ මිශ්‍රවෙමින් වර්තමාන හැමිටික් ජනයාගේ ආදි-පියවරුන් ද විසූ බව ඉතිහාසඥයන්ගේ හැඟීමය. උතුරු හා ඊසානදිග අප්රිකාව හැර අප්‍රිකාවේ ජනාවාසව පැවති ඉතිරි පෙදෙස්වල නීග්‍රෝ ජාතිකයන් හා බුෂ්මන්වරුන් වාසය කළ බව පෙනේ. එවක සහරාව ජනාවාසව නොපැවතිණ. ඒ කාලයේ දී වගුරු බිම්වලින් හා විල්වලින් ද ඝන කැළෑවලින් ද පිරී පැවති මධ්‍ය හා දකුණු අප්‍රිකාවෙන් විශාල කොටසක් ද ජනශූන්‍යව පැවැත්තේය.
ඓතිහාසික යුගය (මිසරය): නයිල් මිටියාවතේ ශිෂ්ටාචාරය ලෝකයේ පැරණි ම ශිෂ්ටාචාරය වශයෙන් ඇතැම් ඉතිහාසඥයෝ සලකත්. ක්‍රිස්තු පූර්ව 3200 දී පමණ බලයට පැමිණි රාජවංශික මිසරවරුන්ගේ මුතුන්මිත්තන් නයිල් මිටියාවත බද ප්‍රදේශයට පැමිණියේ ක්‍රි.පූ.4000 දී පමණය. මොවුන්ගේ මුල් බිම නිරිත දිග අරාබිය යයි ද පසුව ඔවුන් පදිංචිව සිටියේ ඩැන්කිල් නම් ප්‍රදේශයේ හා ඇබිසීනියාවේ යයි ද කියත්. තවද මොවුන් නීග්‍රෝ හා මොංගෝලීය ලේමිශ්‍ර, මූලික වශයෙන් හැමිටික් පවුලට අයත් ජාතියක් බවත් ඔවුන් මිසරයට පැමිණියේ ඇබිසීනියාව දෙසින් බවත් එසේ පැමිණෙද්දී නයිල් ඩෙල්ටා‍වෙහි බර්බර්වරුන්ට සමාන ජාතියක් වූ ලිබියන් වර්ගයා විසූ බවත් පෙනේ.
මිසරයේ පළමුවන රජ පෙළපත ක්‍රි.පූ.3200ට පමණ අයත්ය යනු ඉතිහාසඥයන්ගේ මතයයි. පළමුවන රජ පෙළපතේ ආදිමයා නාමර් නම් රජෙකි.
ඈත අතීතයෙහි දී මිසරය ප්රදේශ දෙකකට බෙදී තිබුණි. ඩෙල්ටා ප්‍රදේශය හා මෙම් fපිස්හි සිට 1 වන ඇල්ල දක්වා වූ දකුණු මිසරය ද යනුවෙනි. මේ ප්රදේශ දෙක ම යටත් කළ රජවරු ද්විත්ව කිරීටයක් දැරූහ. මෙම් fපිස් නගරය ගොඩනැගූ මිනිස් රජ මේ රාජ්‍ය දෙක ම එක්සත් කළ පළමු වැන්නාය. යුග වශයෙන් සලකා, රාජවංශිකයන් යටතේ පැවති මිසරය පුරාතන අධිරාජ්‍යය මධ්‍යතන අධිරාජ්‍යය හා නූතන අධිරාජ්‍යයි අධිරාජ්‍ය තුනකට බෙදනු ලැබේ. පුරාතන අධිරාජ්‍ය යුගයේ දී 1 වන පිරමිඩය ද ගීසාහි විශාලතම පිරමිඩ් තුන ද තනනු ලැබී යයි සිතිය හැකිය. මධ්‍යතන අධිරාජ්‍ය යුගයට අයත් රජුන්ගේ කාලයේ දී මෙහි වැඩවසම් ක්‍රමය පැවති බව කියති. හික්සොස් හෙවත් සිරියානු බෙඩුයින්වරුන් මිසරය ආක්‍රමණය කෙළේ මේ කාලයේදීය. නූතන අධිරාජ්‍ය යුගයේ දී තීබ්ස් නගරය මිසරයේ අගනුවර විය. රජ පෙළපත් යටතේපැවති මිසරය ක්‍රි.පූ.670 දී පමණ ඇසිරියානුන් අතට පත්ව නමුත් ඉන් මඳ කලකට පසු ඔවුන්ගෙන් එය මුදාගැනීමට මිසර ජාතිකයන්ට හැකි විය. එහෙත් ක්‍රි.පූ.525 දී පමණ මිසරය පර්සියානුන්ගේ ආධිපත්‍යයට යටත් වූ බව පෙනේ. ක්‍රි.පූ.332 දක්වා පර්සියානු අධිරාජ්‍යයට යටත්ව තුබුණු මිසරය ඉන්පසු වරින්වර ග්‍රීක, රෝම, බයිසන්ටයින්, අරාබි ආදි අධිරාජ්‍යයන් යටතට පැමිණියේය. අනතුරුව ම කැරුණු සතුරු ආක්‍රමණ නිසා මිසරයේ දේශීය ශිෂ්ටාචාරය යටපත් වන්නට පටන් ගති. මිසර ශිෂ්ටාචාරය නියම වශයෙන් නීග්‍රෝ ජනයා කෙරෙහි බලපාන්නට වූයේ මිසරය ඇසිරියානු, පර්සියානු, ග්‍රීක, රෝම, බයිසන්ටයින් හා අරාබි ආදි විදේශික අධිරාජ්‍ය යටතට පත්වීමෙන් පසුය. ක්‍රි.ව.7 වන සියවසේ දී අරාබි ජාතිකයන් අතට පත් වූ මිසරය 1517 දී තුර්කි අධිරාජ්‍යය යටතට පත්විය.
fපිනීසියානුවරු: ක්‍රි.පූ.12 වැනි සියවසට ද පෙර fපිනීසියානුන් මොරිටේනියාවට ඇතුළු වීම අප්රිකාව සම්බන්ධයෙන් සඳහන් කළ හැකි ප්‍රථම ඓතිහාසික විදේශික සංක්‍රමණය හැටියට දැක්විය හැකිය. ඔවුහු ක්‍රි.පූ.1100 පමණේ දී ටියුනීසියාවේ උටිකා නගරය පිහිටුවා ගත්හ. උතුරු අප්‍රිකාවේ fපිනීසියානු අගනුවර වූ කාතේජ් නගරය ගොඩනඟන ලද්දේ ක්‍රි.පූ.822 පමණේ දී ය. ක්‍රි.පූ.8 වැනි සියවසේ දී ට්‍රිපෝලියේ සිට මොරොක්කෝව දක්වා වූ වෙරළබඩ තැනින් තැන fපිනීසියානු (කානනයිට්) වෙළඳ නගර විය. හෙරොඩෝටස් කියන පරිදි දෙවන නකූ නම් පාරාවෝගේ නියමයෙන් ක්‍රි.පූ.600 පමණේ දී fපිනීසියානු නාවිකයකු සූවස් බොක්කේ සිට අප්රිකාව වටා යාත්‍රා කොට තුන්වසකින් මොරොක්කෝව හා ස්පාඤ්ඤය වෙන් කරන සමුද්‍රසන්ධියෙන් නැවත මධ්‍යධරණී මුහුදට ඇතුළු වූ බව පෙනේ. fපිනීසියන්වරු වෙළඳ ජාතියක් වූහ. පෞර රාජ්‍යයක් වූ, සුළු ආසියාවේ (සිරියාවේ) සිඩොන්හි ස්වකීය මව් රාජ්‍යයෙන් කාතේජ් නගරය වෙන් වූයේ ක්‍රි.පූ.8 වන සියවස තරම් කාලයේ දී ය. වෙළඳාම සම්බන්ධයෙන් කාතේජ්හි ප්‍රධාන තරගකරුවෝ ග්‍රීකයෝ වූහ.
අත්ලන්තික් මුහුදුබඩ ප්රදේශයන්හි වෙළඳාමෙහි නියුක්තව සිටි ග්‍රීකයෝ ක්‍රි.පූ.500 පමණ වන විට බටහිරින් ජිබ්‍රෝල්ටරය දක්වා වූ ප්රදේශයන්හි ඔවුන්ගේ වෙළඳාම කරගෙන ගියහ. මුහුදු කොල්ලකාරයන් වූ කාතේජියානුවරු ක්‍රි.පූ.500 දී පමණ ග්‍රීකයන්ගේ මේ වෙළඳාමෙන් කොටසක් අත්පත් කරගත්හ. බටහිර අප්‍රිකාවේ ජනපද පිහිටුවීම හා දේශගවේෂණය සම්බන්ධයෙන් ප්‍රසිද්ධියක් ඉසිලූ කාතේජියානු යාත්‍රිකයකු වූ හැනෝ 300ක් පමණ වූ ස්ත්‍රී පුරුෂ පිරිසක් සමඟ නැව් 60කින් අප්රිකාව බලා පිටත් වූයේ මේ කාලයේදී ය. ඔහු බටහිර අප්‍රිකාවේ වර්තමාන සියෙරා ලියොන් දක්වා යාත්‍රා කළේය. ක්‍රි.පූ.300 පමණ කාලය කාතේජ්හි ස්වර්ණමය යුගය විය. ක්‍රි.පූ.242 දී කාතේජියන් මුහුදු බලය රෝමන්වරුන් විසින් විනාශ කරන ලදින් ඔවුන්ගේ වෙළඳාම ද පිරිහෙන්නට විය. ලෝක ප්‍රසිද්ධ යුද්ධ දක්ෂයකු වූ කාතේජ්හි හැනිබල් ක්‍රි.ව.202 දී රෝමන් සේනාපති සිපියෝ අතින් පරාජය වී අවුරුදු පනහකට පමණ පසු එනම් ක්‍රි.පූ.146 දී කාතේජ් නගරය රෝමන්වරුන් විසින් ගිනි තබා මුළුමනින් විනාශ කරන ලදින් අප්‍රිකාවේ කාතේජියානු බලය අතුරුදහන් විය.
ඇමන් වන්දනාව ටානිට් (චන්ද්‍ර) හා රබ්බාන් අම්මා (දේවමාතෘ) පිළිබඳ පුද පූජා ආදි සිරියානු ඇදහිලි ක්‍රම අප්‍රිකාවට ලැබුණේ කාතේජියානුවරුන්ගෙනි. fපිනීසියානු භාෂාව ද නොයෙක් සතුන් හා පැළෑටි වර්ග ද ඔවුන්ගෙන් ලැබුණු තවත් දායාදය. කාතේජියානුවරු අප්‍රිකාවේ අභයන්තරයට කාවැදීමට වෑයම් නොකළ නමුත් වර්තමාන ටියුනීසියා ප්‍රදේශය දක්වා සිය බලය පැතිර වූහ. ඔවුන්ගේ කාලයේ දී යුදෙව් ශිෂ්ටාචාරයට උතුරු අප්‍රිකාවට පිවිසීමට ද මඟ පෑදිණි.
ග්‍රීක ජනපද: ග්‍රීකයන්ගේ අප්‍රිකාගමනය ප්‍රථම ඓතිහාසික යුරෝපීය සංක්‍රමණ හැටියට සලකනු ලැබේ. ඔව්හු ක්‍රි.පූ.631 දී පමණ සයිරීනිහි ග්‍රීක නගරයක් ඉදිකළහ. සයිරීනි අසල බාක්, ටියුවේරියා, යුඑස්පෙරිඩීස් හා ඇපොලෝනියා නම් ජනපද සතරක් ද වැඩි කලක් යන්නට පෙර ඉදිකළහ. මේ ග්‍රීක ජනපදයන්හි නිරන්තරයෙන් ම වාගේ අභ්‍යන්තර කෝලාහල පැවතුණු අතර අසල්වාසී බර්බර්වරු ද ඒවාට වරින්වර පහර දුන්හ. මේ සියලු දුෂ්කරතා මධ්‍යයේ ග්‍රීකයන්ට ඔවුන්ගේ අප්‍රිකානු ජනපද ක්‍රි.පූ.96 දක්වා රැක ගැනීමට හැකි වූ නමුත් එම වර්ෂයේ දී ඒවා රෝමන්වරුන්ගේ ආධිපත්‍යයට යටත් විය. ක්‍රි.පූ.හත්වන සියවසේ සිට ග්‍රීකයෝ වෙළෙඳුන් හැටියටමිසරයට යාම් ඊම් කළහ. පර්සියානුවන් මිසරය ආක්‍රමණය කළායින් ශතවර්ෂ දෙකකට පමණ පසු, එනම් ක්‍රි. පූ. 332 දී මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් රජ මිසරය යටත් කොට ඇලෙක්සන්ද්‍රියා නගරය ඉදි කළේය. ඇලෙක්සැන්ඩර් අධිරාජයාගෙන් පසු ක්‍රි.පූ.323 දී මිසරයේ බලය අල්ලා ගත් ඔහුගේ සේනාපති ටොලිමියොස් සෝටර් විසින් සුප්‍රසිද්ධ ටොලමි රජ පරපුර මිසරයෙහි ඇති කරන ලදි. ක්‍රිස්තු වර්ෂාරම්භය පමණ දක්වා රජ කළ මේ පරපුරට අයත් සමහර රජවරු මිසරයෙන් දකුණෙහි ඔවුන්ගේ අණසක පැතිරවීමට වැර වැඩූහ. මේ කාලයේ දී රතුමුහුදු වෙරළ හා සොමාලිලන්තය යන ප්‍රදේශවලට ද දේශගවේෂකයන් යවනු ලැබූ බව පෙනේ.
රෝමන් අප්රිකාව: ක්‍රි.පූ.146 දී කාතේජ් නගරයේ බලය බිඳ හෙළීමේ දී නුමීඩියන් හා මොරිටේනියන් රජුන්ගේ ආධාරය රෝමන්වරුන්ට ලැබිණ. ක්‍රි.පූ.96 දී සයිරනිකාවේ ග්‍රීක ජනපද ද ක්‍රි.පූ.30 දී මිසරය ද රෝමන්වරුන්ට අයත් විය. මේ කාලය වන විට බටහිර ට්රිපොලිටේනියාව, ටියුනීසියාව, ඇල්ජීරියාව හා මොරොක්කෝව ද රෝමන්වරුන් අතට පත්වී තිබුණේය. ක්‍රි.ව.415 දී වැන්ඩල්වරුන් රෝමන් අප්රිකාව ආක්‍රමණය කළ වකවානුවේ දී ම වාගේ අසල්වැසි බර්බර්වරුන් සමඟ ද යුද කිරිමට රෝමන්වරුන්ට සිදුවිය. ඔවුහු ඇට්ලස් ප්‍රදේශය ද පසුකොට සහරා කාන්තාර තරණයට ද ප්‍රයත්න දැරූහ. ක්‍රි.ව.50 පමණේ දී සියුරෝනියස් පෝලිනස් නමැති රෝමන් සෙනෙවියා අප්‍රිකාවේ ඇට්ලස් කන්ද දක්වා රට අභ්‍යන්තරයට පැමිණියේය.
කාතේජියානු ජනයාගේ හා ග්‍රීකයන්ගේ කාලයේ සිට පැවත ආයේ යැයි සලකන රන් හා ඇත්දත් වෙළඳාම ද වහල් වෙළඳාම ද රෝමන්වරුන්ගේ කාලයේ දී පෙරට වඩා මඳක් දියුණුව පැවති බව පෙනේ. Fපිනීසියානු යුගයේ දී පියුනික් (fපිනීසියානු) භාෂාවට හිමිව තුබූ තැන රෝමන් කාලයේ දී ලතින් භාෂාවට ලැබිණි. ක්‍රි.ව.300 වන විට ක්‍රිස්තියානි ආගම උතුරු අප්‍රිකාවේ තහවුරුව පැවතියේය.
වැන්ඩල් ආක්‍රමණ: වැන්ඩල්වරුන් ක්‍රි.ව.415 දී රෝමායත්ත අප්‍රිකාවට පහර දුන් අවස්ථාවේ දී ඔවුන්ට මොරොක්කෝවේ හා ඇල්ජීරියාවේ බර්බර්වරුන්ගේ ආධාරය ද ලැබුණේය. 513 දී වැන්ඩල්වරු නැගෙනහිර රෝම අධිරාජ්‍යයේ බයිසන්ටයින්වරුන් අතින් පරාජය වූ පසු ටැන්ජියර්හි සිට මිසරය දක්වා ප්‍රදේශය එම අධිරාජ්‍යයට අයත් විය. මේ කාලයේ දී රෝමන් සභ්‍යත්වයේ පුනරුද්දීප්තියක් ඇතිවිය. බයිසන්ටයින් අධිරාජ්‍යය පිහිටුවා අවුරුදු 100ක් පමණ ගත වූ විට කාතේජ් නුවර නැවතත් උසස් දියුණුවක් ලැබීය. එහෙත් යුරෝපීය සභ්‍යත්වයට විරුද්ධ වූ බර්බර්වරුන් නිතර කැරලි ගැසීම නිසා බයිසන්ටයින්වරුන්සමහර නගර හැර දමා ඉවත්ව ගිය බව ද පෙනේ.
ඉතියෝපියාව (ඇබිසීනියාව): ක්‍රි.පූ.6 වැනි සියවස පමණේ සිට ම හේබ්‍රෙව්වරු ඉතියෝපියාවේ උස්බිම්වල පදිංචි වූහ. අරාබි අර්ධද්වීපයේ යේමන්හි ද යුදෙව්වන් පදිංචි වූ බැවින් ඉතියෝපියාව හා අරාබිය අතර ඒ කාලයේ සිට ම සම්බන්ධය පැවතියේය. වැන්ඩල්වරුන්ගේ කාලයේ දී යුදෙව්වෝ උතුරු අප්‍රිකාවේ පෙදෙසින් පෙදෙසට යෙමින් සිය ආගම ද පැතිරවූහ.
4 වැනි සියවසේ දී මිසර හා ග්‍රීක මිෂනාරිවරු ක්‍රිස්තියානි ආගම ගෙන ඇබිසීනියාවට ආහ. මේ කාලයේ දී ඇබිසීනියන්වරු අප්‍රිකාවේ සමකාසන්න ප්රදේශ දක්වා සිය බලය පැතිරවූහ. ක්‍රිස්තු භක්තික ඇබිසීනියානුවරු නිරිතදිග අරාබියේ ද තම බලය පතුරුවා මැඩගස්කර් දිවයිනේ වැසියන් හා අරාබිවරුන් අතර පැවති වෙළඳාමට පහර ගැසූහ. ක්‍රිස්තු ලබ්ධික ඇබිසීනියන්වරුන්ගේ බලය ව්‍යාප්ත වීම අග්නිදිග අප්‍රිකාවේ එකල පැවති සිම්බාබ්වේ ශිෂ්ටාචාරයට ද පහරක් විය. ක්‍රි.ව.616 දී පර්සියානු සේනාවෝ දෙවන වරට මිසරයට ඇතුළු වූහ. බටහිර අරාබියෙන් ඇබිසීනියානුවරුන් පන්නා දැමූ ඔවුහු නැගෙනහිර ඇබිසීනියාවට ද ඇතුළු වූහ. 7 වැනි සියවසේ දී අරාබිය හා මිසරය ආදී අවට ප්රදේශ ඉස්ලාම් රටවල් බවට පත් වූයෙන් ඇබිසීනියාව තනි විය.
අරාබි (මුස්ලිම්) ආක්‍රමණය: මහමත්තුමාගේ අභාවයෙන් 8 වසරකට පසු, එනම් ක්‍රි.ව.640 දී, අමීර් ඉබ්න් අල් ආස් (බ.) නම් ඉස්ලාම් භක්තික අරාබි සෙනෙවියා මිසරය ආක්‍රමණය කොට 642 දී එරට අල්ලා ගත්තේය. 646 දී ඇලෙක්සැන්ඩ්රියාව ද මුස්ලිම්වරුන්ට යටත් විය. ඉක්බිති ට්රිපොලිය හා fපෙසාන් යන ප්රදේශ ද මුස්ලිම් ධජයට යටත් වූයෙන් ක්‍රි.ව.705 වන විට අප්‍රිකාවේ බයිසන්ටයින්-රෝම පාලනය මුළුමනින් ම වාගේ අතුරුදහන් විය. උතුරු අප්‍රිකාවේ අරාබි දිග්විජය නතර වූයේ ක්‍රි.ව.700 දී මොරොක්කෝව ද යටත් කර ගැනීමෙන් පසුවය. අරාබීහු බර්බර්වරුන් හා මුවර්වරුන් ද සිය භක්තියට හරවාගෙන අප්‍රිකාවේ අරාබි අධිරාජ්‍යය බලයෙන් බලයට ගෙන ගියහ. 711 දී ඉස්ලාම් ලබ්ධිය ගත් ටාරික් නම් බර්බර් සෙනෙවියා ස්පාඤ්ඤය ආක්‍රමණය කොට එරට ද අරාබි අධිරාජ්‍යයට එකතු කළේය. ටාරික් ගොඩබට පර්වතමය අර්ධද්වීපය ජිබ්‍රෝල්ටර් (ජිබල්-අල්-ටාරික්) නම් විය. 715-760 පමණේ දී බැග්ඩෑඩ්හි කාලිප්වරයා උතුරු අප්‍රිකාවේ ද ස්පාඤ්ඤයේ ද ආධිපත්‍යය ඉසුලුවේය. උමාර් පවුලට අයත් අබ්ද් අර්රාමන් බෙන් මුආවියා නම් කුමරා ක්‍රි.ව.758 දී ස්පාඤ්ඤයට වැදී අවුරුදු 30ක් පමණ නොකඩවා යුද කොට එරට බැග්ඩෑඩ්හි කාල්පිවරයාගෙන් මුදා ගෙන පසු කාලයේ දී ස්පාඤ්ඤයෙහි කීර්තියෙන් වැජඹුණු අරාබි රාජපරම්පරාව වූ උමයියාදු පරපුර ඇති කෙළේය. 1020 දක්වා රජකළ උමයියාදු අමීර්වරු වරින්වර මොරොක්කෝව ආක්‍රමණය කොට යුද සේවය පිණිස නීග්‍රෝ වහලුන් ලබාගත්හ. නව වන දසවන ශතවර්ෂයන්හි දී අප්‍රිකානු ප්රදේශ පාලනය කළේ පැටීමා (පාතිමා) රජ පරපුරය. මේ පරපුරේ තුන්වැනි රජුගේ කාලයේ දී මොරොක්කෝවේ සිට මිසරය දක්වා උතුරු අප්‍රිකානු ප්රදේශ හා දමස්කස් දක්වා වූ සිරියානු ප්‍රදේශත් පාලනය වූයේ ඒ රජු යටතේය.
11 වන සියවස දක්වා උතුරු අප්‍රිකානු ප්‍රදේශවල ලක්ෂ ගණන් බර්බර්වරුන් ද රෝම, ග්‍රීක, ගොතික්, හේබ්‍රෙව් යන විවිධ වර්ගයනට අයත් ක්‍රිස්තියානින් හා යුදෙව්වරුන් ද අරාබීන් විසින් පාලනය කැරුණේ යුද්ධ භටයන් දහස් ගණනකට ද පාලකයන් හා පූජකයන් අ‍තළොස්සකට ද සීමා වූ ස්වල්ප දෙනකුන් මගිනි. 11 වන සියවසේ දී ආසියාවෙන් ලක්ෂ ගණන් මුස්ලිම්වරුන් උතුරු අප්‍රිකානු ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය නොවන්නට එම ප්‍රදේශවල ඉස්ලාම් භක්තිය හෝ අරාබි වර්ගයා හෝ අද ශේෂ නොවන්නට පවා ඉඩ තිබුණි. 1045 පමණේ දී දෙලක්ෂ පනස් දහසක් පමණ ජනයාගෙන් යුත් බෙනි-හිල්ලා හා බෙනි-සොලීම් නම් වූ ගෝත්‍ර දෙකක් අරාබියෙන් පිටුවහල් කරනු ලැබ මිසරය හරහා ටියුනීසියාවට හා ට්රිපොලිටේනියාවට ගොස් එම ප්රදේශ යටත් කොටගෙන පදිංචි වූහ. මින් පසුව ද අරාබියෙන් පැමිණි මුස්ලිම් ජනයා බාකාවෙහි හා ට්රිපොලියෙහි ද පදිංචි වූ.
11 වන 12 වන සියවස්වල දී නුබියාව, ඩොංගෝලාව හා සේනාර් යන ප්රදේශයන්හි හැමිටික් ජනයා පලවා හැර ඒ ප්‍රදේශවල අරාබි ජනපද පිහිටුවන ලදි. සේනාර්හි ඇති කරනු ලැබූ fපන්ජ් නම් රජ පෙළපත 13-18 ශතවර්ෂයන්හි දී ඊසාන දිග අප්‍රිකාවේ ආධිපත්‍යය දැරීය. 12 වන ශතවර්ෂයේ දී සොමාලිලන්ත ජනයා ඉස්ලාම් ආගමට හරවා ගැනීමෙහි සමත් වූ අරාබීහු කිල්වා, මොසැම්බික්, සැම්බීසි, සැන්සිබාර් හා මොම්බාසා යන තන්හි ද බලයට පැමිණියහ. මැඩගස්කර් දිවයින් සොයා ගැනීමේ ගෞරවය ද අරාබීන්ට හිමි වේ.
අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍ය
උතුරු අප්‍රිකාවෙහි මුල් අරාබි සංක්‍රමණය ඇති වූවාට පසු සහරා කාන්තාරයෙන් ඔබ්බෙහි බටහිර නයිජීරියා හා බටහිර සූඩාන් යන ප්රදේශයන්හි විශාල වූත් ඉසුරුමත් වූත් නීග්‍රෝ අධිරාජ්‍ය කීපයක් ඇති වූ බව මසුදි, ඉබන් බතුතා, ඉබන් ඛල්දුන්, අල් ඉද්‍රිසි, අල් බක්රි යනාදි ලෝක ප්‍රසිද්ධ මුස්ලිම් දේශාටකයන්ගේ ලියවිලිවලින් පෙනේ.
ඝානා අධිරාජ්‍යය: ක්‍රි.ව.300 පමණේ දී නයිජර් නදී ප්‍රදේශයේ බටහිර නයිජීරියාවේ ඝානා (කූම්ඛි) නගරය අවට මුලින් ම ඝානා රාජ්‍යය ඇති වූ බව පෙනේ. පසුව අධිරාජ්‍යයක් බවට පත්වූ ඝානාව ක්‍රි.ව.10 වැනි සියවසේ අවසාන භාගය වන විට අත්ලන්තික් සාගරය තෙක් බටහිරට ද සහරා කාන්තාරය තෙක් උතුරට ද ව්‍යාප්ත වී බලයෙන් හා ඓශ්චර්‍ය්‍යයෙන් ආඪ්‍යව පැවැත්තේය. ඝානා අධිරාජ්‍යවාසීන්ගෙන් කොටසක් ඉස්ලාම් භක්තිය වැලඳ ගත් අතර සෙස්සෝ පැරණි ස්වදේශීය ආගම් ම ඇදහූහ. ක්‍රි.ව.1076 දී මේ නීග්‍රෝ අධිරාජ්‍යය අල්මොරාවිද් (බර්බර්) අධිරාජ්‍යය විසින් බිඳ හෙළන ලදි. එහෙත් 1087 න් පසු ඝානා අධිරාජ්‍යයෙන් කොටස් කීපයක් නිදහස ලැබීය. ඒවා ද අනතුරුව මාලි නම් වූ අධිරාජ්‍යයට යටත් විය.
මාලි අධිරාජ්‍යය: ක්‍රි.ව.1050 දී මාලි නම් වූ කුඩා රට පාලනය කළ බරමෙන්ඩිනා නම් රජු ඉස්ලාම් ලබ්ධිය වැලඳ ගත්තෙන් එරට ඉස්ලාම් රාජ්‍යයක් බවට පත්විය. ක්‍රි.ව.1240 දී සුන්ඩියාටා නම් මාලි රජ එවක අල් මොරාවිද් අධිරාජ්‍යයෙන් නිදහස ලබාගෙන සිටි ඝානා රාජ්‍යය මුළුමනින් වනසා එපෙදෙස ද ගැම්බියා සහ වංගාරා රන් ආකර ප්රදේශ ද මාලි රාජ්‍යටය ඈඳාලීය. 1307 දී මාලි අධිරාජ්‍යය පාලනය කළ මන්සාමූසා නීග්‍රෝ වර්ගයා අතර පහළ වුණු අති ශ්‍රේෂ්ඨ රජෙකි. ඔහුගේ කීර්තිය යුරෝපය, ආසියාව ආදි මහාද්වීපවල පවා පැතිර ගියේය. මූසාගේ සමයෙහි දී බලසම්පන්නව පැවති මධ්‍ය නයිජර් පෙදෙසේ සොන්ඝායි රාජ්‍යය ද මාලි අධිරාජ්‍යයට ඈඳාගන්නා ලදි. 60000ක පිරිසක් සමඟ මක්කම වන්දනාව පිණිස ගිය මේ නීග්‍රෝ අධිරාජයාගේ කාලයේ දී මාලි අධිරාජ්‍යයේ ශ්‍රී විභූතිය ලොව පුරා පතළ විය. එක්සත් බටහිර අප්‍රිකාවක් දැකීමෙහි ලා මූසා ගත් මහන්සිය බොහෝ දුරට සාර්ථක වී යයි කිව හැකි වුවත් 1332 දී ඔහුගේ අභාවයෙන් පසු එම අධිරාජ්‍යය පිරිහෙන්නට විය.
සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යය: ඉහත සඳහන් වූ සොන්ඝායිවරු ක්‍රි.ව.8 වැනි සියවස ආරම්භයේ දී මධ්‍ය නයිජර් පෙදෙසේ ගාඕහි සිය අගනුවර පිහිටුවූහ. සොන්ඝායිවරු ද මාලිවරුන් මෙන් මිශ්‍ර නීග්‍රෝ ජාතිකයෝ වූහ. ක්‍රි.ව.1010 සිට ඔවුහු ඉස්ලාමිකයෝ වූහ. 1335 දී මාලි අධිරාජ්‍යයේ ග්‍රහණයෙන් මිදුණ සොන්ඝායිවරු 1488 වන විට විශාල අධිරාජ්‍යයක් ගොඩනැඟීමෙහි සමර්ථ වූහ. ශ්‍රේෂ්ඨතම සොන්ඝායි අධිරාජයා වූ ද අප්‍රිකානු අධිරාජයන් අතර විශිෂ්ට කීර්තියක් උසුලන්නාවූ ද අස්කියා මහමත් I ක්‍රි.ව.1488 සිට 1520 දක්වා වූ කාලය ඇතුළත මාලි ප්‍රදේශයේ සිට සහරාව අසල පිහිටි කානෝ හා කත්සිනා දක්වා වූ ප්රදේශ සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යයට ක්‍රමයෙන් එක් කෙළේය. හෙතෙම රටේ සංවිධානාත්මක ආණ්ඩුවක් ඇතිකොට ටිම්බක්ටු, ගාඕ, වලාටා, සංකෝර් යන නගරවල විශ්වවිද්‍යාලයන් ද පිහිටු විය. සංකෝර් විශ්වවිද්‍යාලය ලෝක ප්‍රසිද්ධ අධ්‍යාපන ආයතනයක් විය. 1591 දී මොරොක්කෝවේ අල් මන්සූර්ගේ ආක්‍රමණය නිසා සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යය බිඳ වැටිණ. මෙසේ බටහිර අප්‍රිකාවේ පහළ වූ ඝානා අධිරාජ්‍යය ක්‍රි.ව.300 සිට 1076 දක්වා ද මාලි අධිරාජ්‍යය 1236 සිට 1488 දක්වා ද සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යය 1488 සිට 1591 දක්වා ද ශ්‍රී විභූතියෙන් යුතුව පැවැත්තේය.
අල්මොරාවිද් (අල්මුරාබිතුන්) අධිරාජ්‍යය: අල්මොරාවිද්වරුන් ක්‍රි.ව.1076 දී ඝානා අධිරාජ්‍යයට පහර දී එය බිඳ හෙලූ බව ඉහත සඳහන් විය. අල්මොරාවිද් රාජ්‍යය පහළ වූයේ 1020න් පසු භාගයේදී ය. සෙනගල් ගඟ ඉහළ පෙදෙසේ විසූ බර්බර් වර්ගයට අයත් කුඩා අප්‍රිකානු ගෝත්‍ර කීපයක් ඝානා අධිරාජ්‍යයේ ව්‍යාප්තිය වැළැක්වීම පිණිස ආගමික නායකයකු යටතේ එකතු වූහ. රිබාත් නම් ස්ථානයෙහි ඉස්ලාම් පූජකාරාමයක් ඉදි කොට ගත් මොවුන්ගේ නායකයා සිය අනුගාමිකයන්සමඟ ඉස්ලාමික නොවූ අවට ගෝත්‍රයන් හා යුදකොට සිය බලය පැතිරවීය. 1050 පමණ වන විට අල්මොරාවිද්වරුන්ගේ බලය බටහිර සහරාව පුරා පැතිරිණ. ඉක්බිති 1076 දී අබු බක්ර් නම් නායකයා යටතේ ඝානා අධිරාජ්‍යය බිඳ හෙලූ මොවුහු 1087 පමණේ දී යූසුfප් නම් නායකයා යටතේ මොරොක්කෝව ඇතුළු උතුරු අප්රිකාව ද ස්පාඤ්ඤය ද යටත් කර ගත්හ.
අල්මොරාවිද්වරුන් ඝානාව යටත් කරගැනීමත් සමඟ ම ආකන් නම් ගණයට අයත් ගෝත්‍ර රාශියක් එහි සිට දකුණු දෙසට සංක්‍රමණය වී ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (රන්වෙරළ) පෙදෙසෙහි පදිංචි වූහ. සෙනගල් නදියේ සිට ස්පාඤ්ඤයේ ඒබ්‍රෝ නදිය දක්වා පැතුරුණු අල්මොරාවිද් (බ.) අධිරාජ්‍යය ශත වර්ෂයකින් පසු ක්‍රමයෙන් අභාවයට යත් ම අල්මොහේද් අධිරාජ්‍යය බලයට පැමිණියේය.
අල්මොහේද් (අල්මුවාහිද්) අධිරාජ්‍යය: ශ්‍රේෂ්ඨතම අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යය හැටියට වැඩිදෙනා විසින් සලකනු ලබන අල්මොහේද් අධිරාජ්‍යය අරඹනු ලැබුයේ ද ඉස්ලාම් මාධිවරයකු හෙවත් ආගමික නායකයකු විසිනි. මේ නායකයා මහමත් ඉබ්න්තුමාට් නම්විය. 1147 සිට 1269 පමණ දක්වා පැවති මේ බර්බර් අධිරාජ්‍යයට ද සෙනගල් නදියේ සිට ස්පාඤ්ඤයේ ඒබ්‍රෝ දක්වා ප්‍රදේශය අයත් විය. ස්පාඤ්ඤයෙන් කොටසක් නැවත යුරෝපීය වර්ගයාට මුදාගැනීමට හැකිවූයේ ද මේ අධිරාජ්‍යය පැවති කාලයේ දී ය. 1248 දී සෙවිල් නගරය ස්පාඤ්ඤ වර්ගයාට මුදාගත හැකි වූ නමුත් ග්රැනඩාව තවත් ශතවර්ෂ දෙකක් අප්රිකාව යටතේ පැවතිණ. ඉස්ලාම් සභ්‍යත්වයේ ස්වර්ණ යුගය හැටියට ද හැඳින්වෙන අල්මොහේද් යුගයේ සිහිවටන තව ම ස්පාඤ්ඤයේ දක්නා ලැබේ.
අප්‍රිකානු ආධිපත්‍යය නිසා අයිබීරියානු අර්ධද්වීපයේ වෙළහෙළඳාම දියුණු වී මහත් ඓශ්චර්‍ය්‍යයක් ඇති වූවා පමණක් නොව මිශ්‍ර විවාහ නිසා අප්‍රිකානුන්ට හා අරාබීන්ට ස්පාඤ්ඤ ලේ මුසු වූ අතරම පෘතුගීසි වර්ගයාට ද අප්‍රිකානු අරාබි ලේ මිශ්‍ර විය.
අල්මොහේද් (බ.) අධිරාජ්‍යය වැටීමෙන් පසු එයට අයත්ව තිබුණු අප්‍රිකානු ප්රදේශ මොරොක්කෝ, ට්ලෙම්සේන් හා ටියුනීසියා යන රාජ්‍යවලට බෙදිණ.
මොරොක්කෝව: මොරොක්කෝවේ මහමත් XI සුල්තාන්වරයාට ආධාර පිණිස 1578 දී ජර්මන්, ඉතාලි හා පෘතුගීසි භටයන් 17000ක් සමඟ එරටට ගිය දොන් සෙබස්තියන් නම් පෘතුගීසි රජ එහි බලය අල්ලාගෙන සිටි සාඩියන් වංශික අබ්දුල් මාලික් අතින් පැරද මරුමුවට පත්විය. මාලික් ද රෝගාතුර වී මිය ගිය හෙයින් මොරොක්කෝවේ බලයට පැමිණි මුලේ අහමද් අල් මන්සූර් 1591 දී ඉහත දැක්වූ පරිදි සහරාවෙන් ඔබ්බෙහි වූ සොන්ඝායි අධිරාජ්‍යයට පහර දී ටිම්බක්ටු නගරය දක්වා ප්රදේශ අල්ලා ගත්තේය. මොහුගේ කාලයේ දී මොරොක්කෝව යුරෝපීය රාජ්‍යයන් තුළ භය උපදවන තරම් බලසම්පන්න රටක්ව පැවතිණ. එලිසබෙත් මහරැජින ද මොරොක්කෝව සමඟ මිත්‍ර ගිවිසුමකට බැඳීමට කීප වතාවක් ම දූතයන් යැව්වාය. තුර්කිවරුන්ගේ ආක්‍රමණ නිසා මිස නැතිනම් මුළු උතුරු අප්රිකාව ම මොරොක්කෝවේ පාලනය යටතට පත්වන්නට ඉඩ තිබුණි.
1517 දී තුර්කිවරු මිසරයේ බලයට පැමිණියහ. ඉක්බිති ඇල්ජීරියාව, ටියුනීසියාව හා ට්රිපොලිය ද ඔවුන්ගේ අධිරාජ්‍යය යටතට පත්විය. 17 වන සියවස වන විට මොරොක්කෝව හැර සෙසු උතුරු අප්රිකාව ම තුර්කියේ පාලනය යටතේ පැවැත්තේය.
අරාබි ආක්‍රමණයේ ප්‍රතිඵල: 8 වැනි සියවසෙහි දී ඇරඹුණු අරාබි අප්‍රිකානු සංක්‍රමණය 19 වන සියවස දක්වා ම වාගේ පැවතිණ. මේ අප්‍රිකානු සංක්‍රමණවල ප්‍රතිඵලය වූයේ මුල්කාලයේ සිට උතුරු හා බටහිර අප්‍රිකාවේ මුස්ලිම් ජනපද හා අධිරාජ්‍යයන් ඇතිවීම හා 17, 18 වන සියවස්හි දී ඉස්ලාම් භක්තිය ගත් බර්බර්වරුන් උතුරු හා වයඹදිග අප්‍රිකාවේත් ඉස්ලාම් භක්තිය ගත් තුර්කීන් වයඹදිග අප්‍රිකාවේත් මුස්ලිම් නිග්‍රෝවරුන් නයිජර් හා මධ්‍ය සුඩාන ප්‍රදේශවලත් අරාබිවරුන් නයිල් ගඟබඩ සහ නුබියා වෙරළෙහිත් බලයට පැමිණීම ද වේ. නැගෙනහිර අප්රිකාව කෙරෙහි බලය පෑ දකුණු අරාබිවාසීහු මධ්‍ය අප්‍රිකානු විල් ප්‍රදේශයෙහිත් කොංගෝ ප්‍රදේශයෙහිත් වරින් වර අධිපතිකම් කළහ.
අරාබිවරුන් විසින් සිරියා හා මෙසපොටේමියා ප්රදේශ කෙරෙන් ලැබූ සරසන් ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය බර්බර්වරුන් හා මිසරවරුන් අතින් වඩාත් අලංකාරවත් දියුණු වී ගියේය. උතුරෙන් ස්පාඤ්ඤය හා සිසිලිය දක්වා ද, දකුණෙන් පහත නයිජර්, නයිල් හා සැම්බිසි නදී ප්‍රදේශයන් පමණක් නොව මැඩගස්කර් දිවයින දක්වා ද සරසන් ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය ව්‍යාප්ත විය.
මුළු උතුරු අප්‍රිකාවෙහි ම පැතිරී ගිය අරාබි භාෂාව ඒ මුළු ප්‍රදේශයෙහි ජාත්‍යන්තර භාෂාව බවට පත්වීම ද වැදගත් කරුණකි. නීග්‍රෝ, බර්බර්, මිසර ආදි වර්ගයා අතර පැතිරී ගිය අරාබීන්ගේ ආගම වූ ඉස්ලාම් ධර්මය වර්තමාන අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන ආගමනයයි කිව හැකි තරමට අවසාන ප්‍රචලිතව ඇත.
අප්‍රිකාවේ අරාබි ආක්‍රමණයේ අවසාන ප්‍රතිඵලය වූයේ අරාබි මුස්ලිම් ග්‍රහණයෙන් මිදුණු ප්‍රතිකාල්වරුන් ද ඔවුන්ට පසු අනිකුත් යුරෝපීය වර්ගයා ද අප්‍රිකා ආක්‍රමණයට ඉදිරිපත් වීමය.
අප්‍රිකාවේ දේශගවේෂණය
විද්‍යාවේ නවෝදයට නුදුරු සමයේ දී අප්‍රිකාවේ ප්රදේශ සොයා ගැනීමට පැමිණි යුරෝපීය ජාතීන් අතර පෘතුගීසි ජාතිකයෝ මුල් වූහ. 1415 දී සියුටාහි සටනින් මුස්ලිම්වරුන් පරාජය කළ පසු වැඩි වැඩියෙන් අප්‍රිකානු පෙදෙස් තම රාජ්‍යයට ඈඳා ගැනීමට වෑයම් කළ පෘතුගීසිහු 15 වැනි ශතවර්ෂය ආරම්භයේ දී සිය දේශව්‍යාප්තිය බටහිර අප්‍රිකානු වෙරළට පමණක් සීමා කළහ. එහෙයින් 1480 වන විට සම්පූර්ණ ගිනි වෙරළ ම පෘතුගීසි ජනපදයක් බවට පැමිණිණ. 1484 දී දියෝගු කෑම් විසින් කොංගෝ මුවදොරත් 1488 දී බාර්තොලමියුදියස් විසින් සුබපැත්මේ තුඩුවත් 1498 දී වස්කෝ ද ගාමා විසින් සුබපැත්මේ තඩුව ඔස්සේ ඉන්දියාවට යන නැව් මාර්ගයක් සොයා ගනු ලැබීම නිසා මුළු බටහිර වෙරළෙහිත් මොසැම්බික් දක්වා නැගෙනහිර වෙරළෙහිත් පෘතුගීසි වෙළඳ කටයුතු දියුණු විය. 1482 දී ගෝල්ඩ්කෝස්ට්හිත් (දැන් ඝානා) 1576 දී ඇංගෝලාහිත් පෘතුගීසිහු ස්ථිර පදිංචිකාරයෝ වූහ. බටහිර අප්‍රිකානු වෙරළාසන්න ප්‍රදේශයන්ගෙන් ලබා ගත් ප්‍රධාන වෙළඳ ද්‍රව්‍ය අතුරෙන් ඇත්දත් කුළුබඩු හා වහල්ලු ද වැදගත් වූහ.
මේ කාලය වන විට, අලුතෙන් සොයාගෙන තිබුණු ඇමෙරිකානු ප්රදේශයන්හි විශාල වශයෙන් අරඹා තිබුණු වැවිලි කර්මාන්ත උදෙසා කම්කරුවන් ශතසහස්‍ර ගණනින් අවශ්‍යව පැවතියෙන්, පෘතුගීසීහු ඉතා ලාභ ගෙන දෙවන මනුෂ්‍ය වෙළඳාමක් ඇරඹූහ. අප්‍රිකානු නීග්‍රෝ ජනයන් වහල් මෙහෙය පිණිස ඇමෙරිකාවට විකිණීම ඉතා ලාභ සහිත ව්‍යාපාරයක් වූයෙන්, එය අතිශයින් දරුණු වූ අමානුෂික ක්‍රියාවක් බව දකිමින් ම අනික් යුරෝපීය ජාතීහු ද ක්‍රමයෙන් එයට ඇදී ආහ. මෙසේ වහල් වෙළඳාම ද අප්‍රිකානු ප්රදේශ ගවේෂණයෙහි යුරෝපීය ජාතීන් පෙලඹවිය. සම්පූර්ණ බටහිර වෙරළෙහි ම වාගේ ශීඝ්‍ර ලෙසින් වහල් වෙළඳාම පැවති අතර පහළ නයිජර් නදී ප්‍රදේශය "වහල් වෙරළ (Slave Coast) නමින් ප්‍රසිද්ධ විය (වහල් වෙළඳාම බ.).
රත්රන් ලබාගැනීම පිණිස පෘතුගීසීහු සැම්බිසි වෙරළ ඔස්සේ යෙමින් වර්තමාන රොඩේසියාව දක්වා බන්ටු-නීග්‍රෝ ජාතිකයන් සමඟ වෙළඳ සබඳකම් දියුණු කරගත්තෝය. මේ හැර "ප්‍රෙස්ටර් ජෝන්" (බ.) රජු සෙවීමෙහි පෘතුගීසීන් නිරතවීම නිසා ඇබිසීනියානු ප්රදේශ ගැන ද යුරෝපීය ජනයාට දැන ගැනීමට ඉඩ ප්‍රස්තාව ලැබිණ. ඇබිසීනියානු ප්රදේශයන්හි වෙළඳාම අත් කරගෙන සිටි මුස්ලිම් ජනයා නොබෝ කලකින් පෘතුගීසීන් විසින් යටපත් කර ගනු ලැබීම නිසා එම ප්රදේශයන්හි ද යුරෝපීය බලය පැතිරිණ. 17 වැනි සියවස මුල් භාගයේ දී ලන්දේසීහු ද ඉංග්‍රීසීහු ද අප්‍රිකාවට පැමිණියහ. ඉංග්‍රීසිහු එවක ලන්දේසීන් සතුව තිබුණු ගෝල්ඩ් කෝස්ට් පෙදෙස අයත් කොට ගත්හ. ලන්දේසීහු 17 වන සියවස අගහරියේ දී දකුණු අප්‍රිකාවේ වෙළඳ මධ්‍යස්ථාන පිහිටුවා ගත්හ.
අප්‍රිකානු දේශගවේෂණ සංගමය: විද්‍යානුකූලව හා සංවිධානාත්මකව අප්‍රිකාවේ අභ්‍යන්තර දේශගවේෂණය ආරම්භ වූයේ 1788 දී අප්‍රිකානු දේශගවේෂණ සංගමය පිහිටුවීමෙන් පසුවය. එසේ වුව ද, 1770-1772 කාලයේ දී, ඇබිසීනියානු උස්බිම් ගවේෂණය කර නිල් නයිල් ගඟේ මාර්ගය සටහන් කරගත් ජේම්ස් බ්රූස් අතින් ක්‍රමානුකූල අප්‍රිකානු ගවේෂණ කටයුතුවලට සිදුවූ සේවය සුළු කොට ගිණිය යුතු නොවේ. අප්‍රිකානු ගංගාධාරයන් ගවේෂණය කර මහාද්වීපය අනාවරණය කර ගැනීම අප්‍රිකානු දේශගවේෂණ සංගමයේ පරමාර්ථය විය. එහි පළමුවැනි පියවරනයිජර් ගංගා නිම්නයට යොමු විය. සංගමයේ මෙහෙයවීමෙන් උතුරු අප්‍රිකාවේ සහරා ප්‍රදේශය ඔස්සේ නයිජර් ප්‍රදේශයට ළංවීමට වෑයම් කළ මේජර් හෝටන් ද අකාලයේ මියගිය හෙයින් ඔවුන්ගේ ගමන් සම්පූර්ණයෙන් සඵල නොවීය. 1975 දී සංගමයේ මෙහෙයීමෙන් ගැම්බියාව හරහා ම නයිජර් පෙදෙසට ගිය මංගෝපාක් (බ.) නයිජර් ගඟ නැගෙනහිරට ගලන බව හෙළි කෙළේය. මේ ගඟ නැගෙනහිරට ගලා ගොස් දකුණට හැරෙන බව මංගෝ පාක් සිය දෙවැනි ගවේෂණ ගමනේ (1805-06) දී ප්‍රදේශවාසීන්ගෙන් අසා දැනගත්තේය. මින්පසුව බක්හාට්, ටකේ ආදි කීපදෙනකුන්ම නයිජර් ගැටලුව විසඳීමට වෑයම් කළ නමුත්, අප්‍රිකානු සංගමයේ පරමාර්ථය 1820 වනතුරුත් සම්පූර්ණයෙන් ඉටුනොවීය. 1823 දී අප්‍රිකානු ගවේෂණයෙහි යෙදුණු වෝල්ටර් ඌඩ්නි, ඩික්සන් ඩෙන්හම් හා හියු ක්ලැපටන් සුඩාන් ප්‍රදේශය ඔස්සේ චැඩ් විල දක්වා ගොස් එම විල ප්‍රථමවරට දුටු යුරෝපීයයන් වශයෙන් එම ගෞරවය හිමි කර ගත්හ. කෙසේ හෝ නයිජර් ගඟ පටන් ගන්නා තැන සොයා දැනගැනීමේ ගෞරවය හිමිවී ඇත්තේ මේජර්ලෑංටය. නූතන යුගයට අයත් ගවේෂකයන් අතුරෙන් ටිම්බක්ටු නගරයට ප්‍රථමයෙන් පිවිසි ගවේෂකයා ද ලෑංය. නයිජර් ගඟේ මුවදොර ස්ථිර වශයෙන් ලකුණු කිරීම 1830 දී එම කාර්‍ය්‍යයෙහි යෙදුණු රිචඩ් ලැන්ඩර් විසින් කරන ලදි.
1830 දී ප්‍රංස ජාතිකයන් ඇල්ජීරියාව අත්කර ගැනීමෙන් පසු, යුරෝපීය දේශගවේෂකයන් මෙන් ම විද්‍යාඥයෝ ද බොහෝ ගණනක් එහි ගියහ. මොවුන් අතුරෙන් පුරාවිද්‍යාඥයකු වූ බ'බ්රූගර් ද, භූ විද්‍යාඥයකු වූ වෙග්නර් ද, ගවේෂකයන් වූ fපොන් පියුක්ලන් මුස්කෝ, ම්රැඩ්ෂෝ හා හෙන්රීක්බාත් ද විශේෂයෙන් සඳහන් කළ යුත්තෝයි.
චැඩ් විල අවට ප්‍රදේශයේ බාත් විසින් ඇරඹුණ ගවේෂණ කටයුතු නිම කිරීමට පිටත් වූ fපෝගල් (1863) මෙන් ම වයඹ දිග පෙදෙස් ගවේෂණයෙහි යෙදුණු සොලෙයිලේ, ජූබෙර්, ඩුනෝ-ඩූ පෙයර් හා ඊ. fපොන් බැරී ද දේශීයයන් විසින් මරා දමනු ලැබූහ. මේ අතර 1855 දී ප්‍රංස විදේශීය හමුදවෙහි සේවයට පැමිණි ජී. රෝල්fප් නමැත්තා, fපෙස්, මොරොක්කෝ, ටැfපි‍ලේට්, මුර්සුක්, බෝර්නු ආදි ස්ථානයන්ට ගොස්, බෙනූ හා නයිජර් ගංගා තරණය කොට අනතුරුව ලිබියාව ඇබිසීනියාව හා කෑfප්රා යන පෙදෙස්වල සංචාරය කෙළේය.
1854 දී නයිජර් නිම්නයට පිවිසි ඩබ්ලිව්.බී. බයිහීගේ ගමන, නයිජර් ගඟ පිළිබඳව එතෙක් සොයාගෙන තුබුණු කරුණු තහවුරු කිරීමට ප්‍රයෝජනවත් විය. හේ 1875 දී බෝනාට් වෝල්ටා ගංපෙදෙස් ගවේෂණය කළේය. ජර්මන් ජාතිකයකු වූ fපෙලගල් බෙනූ ගඟේ පටන්ගැන්ම සොයා ගත්තේය. 1887 දී බින්ගර් නම් වූ ප්‍රංස ගවේෂකයා නයිජර් හා වෝල්ටා ගංගා අතර සම්බන්ධය පෙන්වා දුන්නේය. නැගෙනහිර සහරාවට හා ටිබෙට්සි ප්‍රදේශයට ගිය ප්‍රථම යුරෝපීය ජාතිකයා ගුස්ටාfප් නාකිටිගාල්ය. 1869 දී ට්රිපොලියේ සිට මුර්සුක් දක්වා ගමන් කළ ඔහු කූකා දක්වා ගොස් වාඩායි හා ඩාර්fපූර් ඔස්සේ කයිරෝවට පැමිණියේය.
ඊශාන දිග අප්‍රිකානු ගවේෂණයෙහි පුරෝගාමීන් අතර සිවා ක්ෂේමභූමිය දක්වා ගමන් ගත් ඩබ්ලිව්.ජී. බ්‍රවුන් (1792) ද නිල් නයිල් ගඟ දක්වා ගිය ජේම්ස් බ්රූස් ද ප්‍රධාන වෙත්. 1810 දී නුබියානු කාන්තාරය තරණය කළ සීට්සන් ද, ලිබියානු කාන්තාරය තරණය කළ ඒරන්බ‘ග්, කයිලෝ, හා ලෙටෝර්සෙක් ද සඳහන් කළයුතු ගවේෂකයෝය. බටහිර අප්‍රිකාවේ දේශගවේෂණයට නයිජර් නිම්නය මුල් වූයේ යම් සේ ද, එසේ ම ඊශාන දිග අප්‍රිකානු ගවේෂණයන්ට නයිල් ගඟ මුල් විය. 1827 දී නයිල්ගඟ ඉහළට ගිය ලිනොං ද බෙල්‍‍පොං නයිල් ගඟේ ආරම්භය උත්තර අක්ෂාංශ 70හි පමණ වූ විලකින් යැයි නිගමනය කළේය. එහෙත් ඊට පසුව උත්තර අක්ෂාංශ 4042‘ දක්වා ගිය මිසර ගවේෂක කණ්ඩායමක් බෙල්‍පොන්ඩ්ගේ නිගමනය වැරදි බව ඔප්පු කළේය. 1863 දී පමණ උතුරු ඇබීසීනියානු ප්‍රදේශයෙහි සැරිසැරූ ජී. ෂ්වයින්ප‘ත් නමැති උද්භිද විද්‍යාඥයා උඩු නයිල් නිම්නය වැරදි බව ඔප්පු කළේය. 1863 දී පමණ උතුරු ඇබිසීනියානු ප්‍රදේශයෙහි සැරිසැරූ ජී. ෂ්වයින්ප‘ත් නමැති උද්භිද විද්‍යාඥයා උඩු නයිල් නිම්නය පිළිබඳව පරීක්ෂණ කීපයක් ම පැවැත්වූයේය. වෙල් ගඟ සොයා ගන්නා ලද්දේ ද මොහු විසිනි. 1879-1886 අතර කාලයේ දී මෙහි සැරිසූරූ ඩබ්ලිව්. යුංකර් විසින් වෙල් ගඟෙහි අතු ගංගා කීපයක් හා එහි ආරම්භය සොයා ගන්නා ලදී. දකුණු ඇබිසීනියාවේ හර්හරා දක්වා ප්‍රථමයන් ම ගමන් ගත් යුරෝපීය ජාතිකයා බ‘ටන්ය.
නයිල් ගං උපත සෙවීම: මධ්‍යම අප්‍රිකානු ප්‍රදේශයේ ගවේෂණ කටයුතුවල මූලික අදහස වූයේ නයිල් ගං උපත සොයා ගැනීමයි. 1848 දී රෙජ්මාන් නම් ගවේෂකයා කිලිමඤ්ජාරෝ කඳු සොයා ගත්තේය. ක්‍රාfප් විසින් කීනියා කඳු සොයා ගන්නා ලදී. 1857 දී බදටන් ද ජේ.එච්. ස්පේක් ද මධ්‍යම අප්රිකාව පිළිබඳ කරුණු සෙවීමට පිටත්වූහ. 1858 දී ඔව්හු උජ්ජි මුහුදට (ටැංගනීකා විලට) ගියහ. පසුව තනිව ම සිය ගවේෂණ කටයුතු මෙහෙයවූ ස්පෙක් වික්ටෝරියා නියන්සා විල සොයා ගත්තේය. ආරාබි වෙළඳුන්ගෙන් මේ ගැන අසා සිටි ස්පේක් වික්ටෝරියා නියන්සා විල සොයා ගත්තේය. අරාබි වෙළඳුන්ගෙන් මේ ගැන අසා සිටි ස්පේක් තමන් විසින් නයිල් ගං උපත සොයා ගන්නා ලදැයි පැවසීය. 1859 දී එංගලන්තයට ගිය ස්පෙක් 1860 දී ජේ.ඒ.ග්‍රාන්ට් සමඟ පෙරළා පැමිණ තමාගේ සොයා ගැනීම තහවුරු කිරීමට වෑයම් කෙළේය. මේ අතරතුර කාලයේ දී බේකර් උඩු නයිල් නිම්නයේ ගවේෂණය නිම කෙළේය. නයිල් ගඟ ඉහළට ක්‍රමයෙන් ගමන් කළ සැමුවෙල් බේකර් ඇල්බට් නියන්සා විල නම් කිරීමෙන් පසු, මර්විසොන් ඇල්ල සොයා ගත්තේය. නයිල් ගඟ පිළිබඳ වැදගත් කරුණු ස්පේක් හා සැමුවෙල් බේකර්ගේ ගවේෂණයන් නිසා අනාවරණය වූ නමුත්, දකුණු මධ්‍යම අප්රිකාව පිළිබඳ පැහැදිලි අවබෝධයක් ඇතිවූයේ 1841 දී මිෂනාරියකු වශයෙන් අප්‍රිකාවට පැමිණි ලිවිංස්ටන්ගේ ගවේෂණාත්මක ගමන් නිසාය. 1849 දී ඔස්වල් හා මරේ සමඟ ලිවිංස්ටන් කාලාහාරී කාන්තාරය තරණය කෙළේය. බෝයර් සටන් නිසා සිය මිෂනාරී කටයුතුවලට බාධා පැමිණි හෙයින් ලිවිංස්ටන් ටික කලක් කේප්ටවුන් නගරයෙහි නැවතී සිට 1853 දී යළිත් සැම්බීසි ප්‍රෙද්ශයෙහි ගවේෂණ කටයුතු ඇරඹීය. මේවර ඔහු වික්ටෝරියා ඇල්ල සොයා ගත්තේය. ඉන්පසුව නියාසා විලෙහි බටහිර වෙරළෙහි සිතියමක් ද පිළියෙල කළේය. ලිවිංස්ටන්ගේ ගමන්වලට පෙර 1847 දී ලැඩ්ස්ලෝස් මැගියාර් කාලාහාරී ප්‍රදේශය ද 1849 දී කොංගෝ නිම්නය ද ගවේෂණය කළේය. පසු කාලයේ දී එච්.ඇම්. ස්ටැන්ලි සමඟ උතුරු ටැංගනීකා පෙදෙසෙහි සැරිසැරූ ලිවිංස්ටන් නැවතත් නයිල් ගං උපත සෙවීමට වෙහෙසීම නිසා අකාලයේ මරුමුවට පත්විය. ලිවිංස්ටන්ගෙන් පසුව ටැංගනීකා ප්‍රදේශය ගවේෂණය කළ වී.ඇල්. කැමරන් එහි සිතියමක් ද පිළියෙල කළේය. ලූවාලාබා ගඟ නිරීක්ෂණය කළ කැමරන් එය කොංගෝ ගඟේ අත්තක් බව නිගමනය කළේය. ස්පෙක්, ග්‍රාන්ට්, ලිවිංස්ටන් ආදීන්ගේ ගවේෂණ ප්‍රතිඵල එක්තැන් කිරීම එච්.ඇම්.ස්ටැන්ලිගේ 1874-1877 ගමනින් ඉටුවිය. වික්ටෝරියා විල වටේ යාත්‍රා කළ ස්ටැනන්ලි නයිල් ගැටලුව ද විසඳුවේය. 1879 දී කොංගෝ නිම්නය ගවේෂණය කළ ස්ටැන්ලි ටුම්බා හා ලියෝපෝල්ඩ් විල් ද සොයාගත්තේය. 1877 දී ස්ටැන්ලිගේ කොංගෝ ගවේෂණයෙන් පසු, බේකර්, සී.ටී. විල්සන්, ආර්.ඩබ්ලිව්. පෙල්කින් ආදීහු නයිල් නිම්නය පිළිබඳ නොයෙක් කරුණු හෙළි කළහ. එමින් පාෂා නමින් හැඳින්වුණු ජර්මන් යුදෙව්වකු වූ ඊ. ස්කින්ට්සර් උඩු නයිල් නිම්නය හා කොංගෝ-නයිල් දියබෙත්ම පිළිබඳ කරුණු රැසක් අනාවරණය කෙළේය. මීට පසුව එල්ටන්, ඕ‘නීල් ආදීහු නියාසාලන්තය ආශ්‍රිත පෙදෙස් ගවේෂණයෙහි යෙදුණාහ.
ඇබිසීයානුව ප්‍රදේශය ගවේෂණ කළ අය අතර සෝල්ට් (1810) හා රූපෙල් (1831), fපෙරේ, ගැලිනියර්, කෝම්බස් හා ටැම්සියෙර්, (1835-1836) ආදීහු ද සැලකිලි යුත්තෝය. 1843 ඇබිසීනියානු ප්‍රදේශයෙහි සැරිසැරූ සී.ටී. බික් නයිල් හා හවාෂ් අතර දියබෙත්ම ලකුණු ගර ගොජාම් සානුවෙහි සිතියමක් ද පිළියෙල කෙළේය. පළමුවෙන් ඇබිසීනියානු ප්‍රදේශය විද්‍යානූකූලව මැනීම බීක් සමඟ ගවේෂණ කටයුතුවල යෙදී සිටි ද ඇබඩී සොහොයුරන් අතින් ඉටුවිය.
දකුණු අප්රිකාව: දකුණු අප්‍රිකාවේ පළවෙනි සිතියම සකස් කරන ලද්දේ 1797 දී එහි ගිය බැරෝ විසිනි. 1801 දී ට්‍රෑවර්, සොමර්විල් යන දෙදෙනා ඔරෙන්ජ් නිම්නය හා බෙවුවානාලන්තය ගවේෂණය කළහ. සත්ව විද්‍යාඥයකු වශයෙන් බ‘වෙල් ට්රාන්ස්වාල් ප්‍රදේශය ගවේෂණය කළ අතර මිෂනාරිවරයකු වූ කැම්බල් (1812) ඔරෙන්ජ් ගඟේ මාර්ගය පහදා ලිම්පොපෝ ගඟේ ආරම්භය සොයා ගත්තේය. සැම්බිසී ගංගා නිම්නය විද්‍යානූකූලව ගවේෂණය කිරීම ඇරඹූ කැප්ටන් ඔවන් විශේෂයෙන් ම දකුණු අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර හා බටහිර වෙරළබඩ පෙදෛස් පිළිබඳ කරුණු රැසක් අනාවරණය කළේය. 1830 පටන් ලිවිංස්ටන්ගේ කාලය වනතුරු ස්මීත්, හැරිස්, ඇලෙක්සැන්ඩර්, කෝවී, ග්‍රීන් ආදීහු දකුණු අප්‍රිකා ගවේෂණයෙහි යෙදුණෝය.
ලිවිංස්ටන්ගේ පැමිණීමට පෙර මධ්‍යම අප්‍රිකානු ප්රදේශ ගවේෂණය කළ එක ම තැනැත්තා වූයේ පෘතුගීසි ජාතික ලසර්දා (1798) ය. මොfපාට් 1856 ඔරෙන්ජ් ගං පෙදෙස ගවේෂණ කළේය. 1864-66 කාලයේ දී fප්‍රිට්ච් ඔරෙන්ජ් ප්‍රදේශයෙහි හා බෙචුවානාලන්තයෙහි සත්ව විද්‍යාව පිළිබඳ කරුණු රැස් කෙළේය. නැගෙනහිර බෙචුවවානාලන්තය හා කාලාහාරී කාන්තාරය ඒ.ඇන්ඩර්සන් විසින් ද ට්රාන්ස්වාලය හා දකුණු රොඩේසියාව හෝල්බ් විසින් ද නාමි විල හා සම්බිසි අවට පෙදෙස් එfප්.සී. සේලූ විසිනන් ද ගවේෂණය කළේය. ඉන්පසු මධ්‍යම අප්රිකාව ගමන් මාර්ගයක් යෙදීමේ අදහසින් 1878 දී රාජකීය භූගෝල සංගමය කීත් ජොන්ස්ටන් යටතේ ගවේෂණ කණ්ඩායමක් පිටත්කර යැව්වේය. ජොන්ස්ටන් මියගිය හෙයින් නායකත්වය ජෝසfප් තොම්සන් වෙත පැවරිණ. රුක්වා විල සොයා ගත් තොම්සන් පසුව ගල්අඟුරු සෙවීම උදෙසා රොවුමා ගං ප්‍රදේශය ද ගවේෂණය කළේය.
ටැංගනීකා ප්‍රදේශය ගවේෂණය කළවුන් අතර ජර්මන් ගවේෂකයන් වූ බෝම්, කයිසර් හා රිචඩ් සඳහන් කළ යුතේතෝය. ඩාර් එස් සලාම් සිට කොංගෝ නිම්නය හරහා නියාසා ප්‍රදේශයට ගිය ලෙfප්ටිනන්ට් ජීරෝ, ලිවිංස්ටන්ගේ සිතියම්වල වූ දොස් කීපයක් ම නිදොස් කර ලීය. 1884න් පසු දේශපාලන කටයුතු නිසා දේශගවේෂණය කෙරෙහි උද්‍යෝගී වූ ජර්මන් ජාතිකයෝ ද ලොවාන්නේ වෙරළ, ඔගෝට් නිම්නය, ක්‍රයිලූ මෝදර ආදි පෙදෙස් ගවේෂණය කළහ.
ජර්මන් අප්‍රිකානු සංගමය සමඟ ගවේෂණ කටයුතු ඇරඹූ එච්. ෙfපානවෙිස්මාන් ද, බ‘ක්නර් ද කොංගෝ නිම්නය ගවේෂණය කළහ. කසායි ගංගාධාරය පිළිබඳ කරුණු රැසක් සොයාගැනීමේ ගෞරවය ජෝජ් ග්‍රෙන්fපල්ට හිමිවේ. 1889 දී ඩී.රැන්කින්වින්ඩ් ගඟ යාත්‍රා කිරීම සඳහා යෝග්‍ය බව පෙන්වා දුන්නේය. 1882 හා 1893 අතර කාලයේ දී සර් විලියම් මොරිස් නතාලය හා කේප් කොලනිය විද්‍යානූකූලව මැන ඒ පෙදෙස්වල සිතියම් සකස් කළේය. දකුණු අප්‍රිකානු ගවේෂණයන් අතර ස්ටාfප් හා ස්කෙන්ක් විසින් මෙහෙයවන ලද භුවිද්‍යාත්මක කටයුතු ඉතා වැදගත්ය. ආකර කර්මාන්තය උදෙසා දුම්රිය මාර්ග දැමීම පිණිස පරීක්ෂණ කටයුතු හාට්මන් විසින් මෙහෙයවන ලදි. දකුණු අප්‍රිකාවේ බ්‍රිතාන්‍ය හා ජර්මන් පෙදෙස් අතර දේශ සීමා ලකුණු කිරීම කරණකොටගෙන එම පෙදෙස්වල මැනීම තවදුරටත් සම්පූර්ණ විය. 1892 දී නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ බ්‍රිතාන්‍ය හා පෘතුගීසි දේශසීමා ලකුණු කරන ලදි. මේ කාලයේ දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සිතියම්වල විස්තර ලකුණු කිරීමට ඩී.ඩොයිල්, ආර්.ඇල්.රීඩ් හා වී.ඩිකන්ස් යන අයගේ ගමන්වල දී රැස් කර ගනු ලැබූ කරුණු උපකාරි විය.
මධ්‍යම අප්රිකාව: 1889න් පසු මධ්‍යම අප්‍රිකානු පෙදෙස් රාශියක් ගවේෂණය කරනු ලැබීය. නියාසාලන්තය බ්‍රිතාන්‍යයන් විස්න ද සමකාසන්න බොහෝ පෙදෙස් ප්‍රංස ජාතිකයන් විසින් ද ටැංගනීකාව ජර්මන් ජාතිකයන් විසින් ද ගවේෂණය කරනු ලැබීය.
1898 දී නැවතත් බ්‍රිතාන්‍ය ජර්මන් දේශසීමා ලකුණු කිරීම උදෙසා කැප්ටන් සී.එfප්. ක්ලෝස් හා එfප්. එfප්.ආර්. බ්වාලෝ ටැංගනීකා හා නියාසා විල් අතර පෙදෙස් ගවේෂණය කළහ. සැම්බිසි නිම්නයෙහි නොයෙක් ගවේෂණ කටයුතුවල යෙදී සිටි මේජර් ගිබන්ස් 1898-1900 අතර කාලයේ දී ටැංගනීකා ප්‍රදේශයේ සිට උගන්ඩාව හරහා මිසරය දක්වා ම ගියේය. 1895-1902 අතර කාලයේ දී සැම්බිසී-කොංගෝ දියබෙත්ම ආශ්‍රිත බැල්ජියානු හා බ්‍රිතාන්‍ය දේශ සීමා ලකුණු කිරීම නිසා එම පෙදෙස්වල ගවේෂණ කටයුතු බොහෝ දුරට නිමැවිණ. 1901 දී කබින්දා-ප්‍රංසකොංගෝ දේශසීමා ලකුණු වූ අතර 1905-1909 දී ප්‍රංස කොංගෝව හා කැමරූන් පෙදෙස් අතර සීමා ලකුණු කරන ලදි. උගන්ඩාවෙහි බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය 1894 දී වඩාත් තහවුරු විය.
ඊසාන දිග අප්‍රිකාවේ සොමාලිලන්තය ආදි පෙදෙස් ගවේෂණයෙන් වැඩි කොටසක් 1889න් පසු ඉතාලි ගවේෂණ කණ්ඩායම් විසින් නමි කරන ලදි. 1903 දී කැප්ටන් බිස්ලි විසින් බ්‍රිතාන්‍ය සොමාලිලන්තයෙහි කරන ලද ගවේෂණයෙහි ද 1904 දී සෝබාට් නිම්නය ගවේෂණය කළ බී.එච්. ජෙසන්ගේ සොයාගැනීම්වල ද, 1905 එච්.වෙල්ඩ් හා බ්ලන්ඩල් නිල් නයිල් නිම්නයේ කළ ගවේෂණයෙහි ද ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් එම පෙදෙස් ද සිතියම් ලකුණු විය. 1908 දී මේජර් ග්වින් ඉතියෝපියාවේ (ඇබිසීනියාවේ) දකුණු දේශසීමාව ලකුණු කළේය.
ගිනී වෙරළ අවට බොහෝ පෙදෙස් 1889 වන විට යුරෝපීයයන් විසින් ගවේෂණය කර නිමවී තිබිණ. ඉන්පසුව මෙහෛයවන ලද ගවේෂණ කටයුතු භූලක්ෂණ විස්තරාදිය ලබාගැනීමට පමණක් උපකාර විය. ඇංග්ලෝ-ප්‍රංස නයිජර් හා වැඩ් සීමා කොමිසමේ ක්‍රියාකාරිත්වය අනුව බෙදනු ලැබීය.
සහරා ගවේෂණය: අප්‍රිකාවේ දේශගවේෂකයෝ සහරා පෙදෙස් ගවේෂණය කිරීමට ප්‍රමාද වූහ. 18 වැනි ශත වර්ෂය අග කොටසේ දී හා 19 වැනි ශත වර්ධයේ දී කීපදෙනකු ම ප්‍රධාන මාර්ග කීපයක් ඔස්සේ සහරා කාන්තාරය තරණය කළ නමුත්, ඒ පිළිබඳ විස්තර විද්‍යානුකූල කරුණු සෙවීමට ඒ කාලයේ ගවේෂකයෝ කීපදෙනකුන් ම සහරාවේ තැනින් තැන ගිය නමුත්, නියම වශයෙන් සහරා ගවේෂණයෙහි ගෞරවය හිමිවනුයේ එෆ්. ෆූරෝ-ලැමි ප්‍රමුඛමිෂනාරි කණ්ඩායමටය. මොවුන් විසින් සොයා ගනු ලැබූ කරුණු සියල්ල ම සම්පූර්ණයෙන් නිවැරදි නොවුව ද, ඔවුහු භූගෝලීය, භූවිද්‍යාත්මක හා ජිවවිද්‍යාත්මක කරුණු රාශියක් රැස්කර ගත්හ. සහරා ගවේෂණයෙහි යෙදුණ අනෙක් අය අතර කැප්ටන් ඇන්ජියෙරා හා ටිල්හෝ ඉතා වැදගත්ය. කෝටියර් හා නීයු විසින් තසිලි හා අහගාර් ප්රදේශයන්හි සිතියමක් සකස් කරනු ලැබීය (1909). 1896 දී පිහිටුවන ලද අප්‍රිකානු භූවිද්‍යාඥ කණ්ඩායමේ පර්යේෂණ ද ඩබ්ලිව්.ජේ. හාඩින්කිං, ඩබ්ලිව්.ඇෆ්. හ්‍යුම් හා ජේ. රෝල් ආදීන්ගේ ගමන් ද සහරා ප්රදේශයන්හි භූවිද්‍යාත්මක හා භූගෝලීය කරුණු රැස්කර ගැනීමට උපකාර විය. සහරා ප්රදේශයන්හි සෙසු කොටස් පිළිබඳ තොරතුරු අනාවරණය කිරීමට ඩබ්ලිව්.බී. කෙලඩිගේ සහ ආර්.ඒ. බේනොල්ඩ්ගේ ගමන් ද ප්‍රයෝජනවත් විය.
පූර්වෝක්ත ගවේෂණයන්ගෙන් පසුත් සැලකිල්ලට භාජන නොවී යයි කිවහැකි අප්‍රිකානු පෙදෙස් වෙතොත් ඒ ඉතා ස්වල්පයකි.
අප්රිකාව බෙදාගැනීමට යුරෝපීයයන් අතර තරගය: 15 වැනි සියවස අගහරියේ දී පෘතුගිසීන් අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර වෙරළේ කිහිප තැනක ම ජනපද පිහිටුවා ගැනීමෙන් පසු, අප්‍රිකා දේශගවේෂණයහි යෙදී සිටි සෙසු යුරෝපීය ජාතීහු ද අප්‍රිකාවේ නැව්තොටවල් හා වාසස්ථාන පිහිටුවා ගැනීමට පටන් ගත්හ. එය අමානුෂික වහල් වෙළඳාම (බ.) පිණිසත් ඇත්දත්, කුළුබඩු ආදිය සපයා ගැනීම සඳහාත් අතිශයින් ප්‍රයෝජනවත් විය. ඒ අවධියේ දී අප්‍රිකානු භූමි ප්රදේශ අයත් කර ගැනීමට එතරම් තණ්හාවක් ඔවුන් තුළ නොවීය. අප්‍රිකා මහාද්වීපය යුරෝපීය ජාතීන් අතර කැබලි කර බෙදා ගැනීමේ නියම පොරය ආරම්භ වූයේ 19 වන සියවසේ අවසාන භාගයේ දීය. යුරෝපීය රටවල ඇතිවූ කාර්මික විප්ලවයේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් අමු ද්‍රව්‍ය ලබා ගැනීමත්, නිෂ්පාදිත භාණ්ඩ අලෙවියත් පිණිස යටත් විජිත පිළිබඳ පොරය ඇතිවිය. 1877-79 දී ස්ටැන්ලි නම් දේශගවේෂකයා බෙල්ජියන් කොංගෝ ප්‍රදේශය සොයා ගත්තේය. ඉන්පසු අප්‍රිකාවේ දේශගවේෂණ කටයුතු පමණක් නොව අප්‍රිකාවේ යුරෝපීය විජිත පිහිටුවීමේ තරඟය ද උග්‍ර වූ බව පෙනේ. 1875 වන විට අප්‍රිකාවෙන් දහයෙන් පංගුවක් පමණ යුරෝපීය ජාතීන් සතු ව පැවතිණ. එවක අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන යටත් විජිත හිමියෝ බ්‍රිතාන්‍ය, ප්‍රංස, පෘතුගීසි හා ස්පාඤ්ඤ ජාතීහුය. දකුණු අප්‍රිකානවු ප්‍රෙද්ශ හා ගැම්බියා ගෝල්ඩ් කෝස්ට්, ලාගෝස්, සියෙරා ලියොන් ආදී ප්‍රෙද්ශ බ්‍රිතාන්‍යයට ද ඩැහෝමි කේප්ව‘ඩ් හා ඇල්ජිරියා අභ්‍යන්තර ප්රදේශ ප්‍රංසයට ද අයත් විය.
පෘතුගිසීන් විශාල ප්‍රදේශයකට හිමිකම් කී නුත් ඔවුන්ගේ නියම බලය පැවතියේ ඇංගෝලා හා මොසැම්බික් ප්‍රදේශවල පමණය. ස්පාඤ්ඤයට අයත්ව පැවැත්තේ සියුටා සහ ඒ අවට අප්‍රිකානු වෙරළබඩ සුළු ප්‍රදේශයකි. එය ව.හැ.1,000කටට වැඩි නොවීය. මේ කාලයේ දී මිසරය, මිසර සූඩානය, ට්රිපොලිය හා ටියුනීසියාව යන උතුරු අප්‍රිකානු රටවල ආධිපත්‍යය තුර්කි සුල්තාන්වරයා විසින් උසුලන ලදි. මොරොක්කෝව, ඇබිසීනියාව, සැන්සිබාරය හා ලියිබිරියාව යන ප්රදේශ ස්වාධීන රාජ්‍යයෝ වූහ. සහරාව හැරුණු විට අප්‍රිකාවෙන් අඩක් පමණ වූ නිවර්තන ප්‍ර දේශයෙහි නීග්‍රෝ හා බන්ටු වර්ගයා නිතර නිතර වෛනස් වෙමින් පැවති අස්ථිර දේශපාලන සංස්ථාවන්ගෙන් යුක්තව විසූහ. 19 වන සියවසේ අවසාන කාලයේ දී අප්‍රිකාවේ වහල් වෙළදාම නැතිකිරීමේ ව්‍යාපාර කරණකොටගෙන එම ගර්භිත වෙළඳාම අභාවයට යමින් තිබුණි.
1836 පමණේ දී දකුණු අප්‍රිකාවේ කෙප් ජනපදයේ බ්‍රිතාව්‍ය පාලනය නොරිස්සු බෝයර්වරු හෙවත් අප්‍රිකානු ලන්දේසීහු රට අභ්‍යන්තරයට වැද නිදහස් ඔරේන්ජ් ප්රදේශ හා ට්රාන්ස්වාල් නමින් සමූහාණ්ඩු ප්රදේශ දෙකක් පිහිටුවා ගත්හ. 1877 දී බෝයර්වරුන්ට සුලූ ජාතිකයන්ගෙන් පැමිණි උවදුරු නිසා බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ට්රාන්ස්වාල් ප්‍රදේශය (බ්‍රිතාන්‍ය) කිරීටයට යටත් කොට, 1879 දී මහත් පරිශ්‍රමයක් දරා රණකාමී සුලූ වර්ගයාගේ බලය බිඳලන ලදී. සුලූ බලය සිඳුණු පසු බෝයර්වරුන් නිදහස ඉල්ලා සටන් කළෙත් 1881 දී ට්රාන්ස්වාල් පෙදෙස යළිත් ඔවුන්ට ම පවරා දෙන ලදි. ඉක්බිති 1885 දී අප්‍රිකානු ස්වදේශිකයන්ගෙන් පැමිණි හිරිහැර නිසා බෙචුවානාලන්තය ද 1886 දී සුලූලන්තය ද තමන් යටතට ගත් බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයෝ 1889 දී මැෂොනාලන්තයේ පාලනය ද භාර ගත්තෝය. මැටිබිල්ලන්තය (වර්තමාන රොඩේසියාව) 1894 දී යටත් කරගන්නා ලදි.
1869 දී සුවස් ඇළ විවෘත කැරිණ. ඊට මුල්ව ක්‍රියා කළේ ප්‍රංසයයි. එහෙත්, සූවස් ඇළ සමඟ මෙහි කොටස් මහත් සංඛ්‍යාවක් මිසරයේ ඛෙදිච්චර ඉස්මායිල්ගෙන් මිලට ගත් බැවින් බ්‍රිතාන්‍යයට සූවස් ඇළ පාලන කර්‍ය්‍යයෙහි ප්‍රංසය හා සම්බන්ධ විය හැකි විය. පසුව මේ ඇළ සූවස් ප්‍රදේශයෙහි ඇතිවූ කැරලි හා වියවුල් සමථයකට පත් කිරීමට තනිව ඉදිරිපත් වූ බ්‍රිතාන්‍යයේ යටතට පත්විය.
ලියෝපෝල්ඩ් II හා කොංගෝ නිම්නය: 1876 දී බෙල්ජියමේ දෙවන ලියෝපෝල්ඩ් රජු විසින් අප්‍රිකානු ප්රදේශ ගවේෂණය කිරීම හා ඒ ප්‍ර දේශවාසීන් "ශිෂ්ට සම්පන්න කිරීමත්" කර්මාන්ත හා වෙළඳාම උදෙසා ආභ්‍යන්තරික ප්‍රදේශවලට ගමනා ගමන පහසුකම් සැපයීමත් අරමුණු කොට බ්‍රිතාන්‍ය, බෙල්ජියන්, ප්‍රංස, ඉතාලි, ජර්මන්, රුසියන්, හා අවුස්ත්‍රියා භංගේරියානු නියෝජිතයන් කැඳවා "ජාත්‍යන්තර අප්‍රිකානු සංගමය" පිහිටුවන ලදි. මෙය යුරෝපීයයන් අතරේ අප්රිකාව බෙදාගැනීමේ නියම මුල් පියවර හටියට සැලකිය හැක. මේ ජාත්‍යන්තර අප්‍රිකානු සංගමයේ කටයුතු එතරම් සාර්ථක වී යයි කිව නොහැකිය. එය ර්‍කමයෙන් අභාවයට ගියෙන් 1879 දී ලියෝපෝල්ඩ් රජුගේ මෙහෙයීමෙන් ඇතිකරන ලද "ජාත්‍යන්තර කොංගෝ සංගමය" එහි තැන ගත්තේය. 1877 දී කොංගෝව ගවේෂණය කළ ස්ටැන්ලි විසින් 1880 දී ලිබෝපෝල්ඩ් රජු වෙනුවෙන් එම ප්‍රදේශයෙන් වර්ග සැතැප්ම නව ලක්ෂයක් පමණ වූ ප්‍රදේශයක් ගිවිසුම් මගින් අයත් කර ගන්නා ලදි. (පසුව ජර්මන්, ප්‍රංස, බ්‍රිතාන්‍ය ආදි අනිකුත් යුරෝපීය වර්ගයා ද අප්‍රිකා ප්රදේශ අයත් කර ගන්නා ලද්දේ අප්‍රිකානු නායකයන් රවටා ගැනීමෙනි. ඔවුන් එසේ සිය අත්සන් තැබූයේ තම ප්‍රදේශයේ භූමිභාග අනුන් අතට පැවරෙන බව නොදැනය). මේ අතර කොංගෝවේ බෙල්ජියන් බලය පැතිරීම නව තාලිමට යවන ලද ඩි බ්රැසා නම් ප්‍රංස සෙනෙවියා බ්රැසා පූල් නම් ප්‍රදේශය අයත්කර ගත්තේය. ඒ සමඟ ම ප්‍රංස කොංගෝවා හා ලියෝපෝල්ඩ් රජුට අයත් (නිදහස්) කොංගෝව අතර මායිම් සලකුණු කිරීම ඇරඹිණ. බෙල්ජියන් රජු කොංගෝ ප්‍රදේශයෙහි සිය බලය පැතිරවීම ගැන ප්‍රතිකාල්වරුන් විරුද්ධත්වය දැක්වූ අතර එතෙක් අප්‍රිකාවේ යටත් විජිත පිහිටුවීම ගැන උනන්දුවක් නොදැකවූ ජර්මන්වරු 1882 දී ජනපද පිහිටුවීමේ සමිතියක් පිහිටුවා අප්‍රිකානු ප්රදේශ අයත්කර ගැනීමේ ව්‍යාපාරයක් ඇඹූහ. ඔවුහු 1884 දී නිරිතදිග අප්රිකාව හා ටෝගෝලන්තය ද, කැමරූන් ප්‍ර දේශය ද හිමිකර ගත්හ. 1885 දී නැගෙනහිර අප්රිකාව දෙසට ගිය කාල් පීට‘ස් නම් ජර්මන් සෙනෙවියා සැන්සිබාර්හි සුල්තාන්ගේ දැඩි විරෝධය ද නොතකා ජර්මන් නැගෙනහිර අප්‍රිකා ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය යන නමින් විශාල ප්‍රදේශයක් ජර්මනිය යටතට ගත්තේය. 1884 දී අප්‍රිකාවේ බිම් අඟලකට ද හිමිව නොසිටි ජර්මන්වරු 1890 වන විට එරටින් වර්ග හැතැප්ම දශ ලක්ෂයක් අයිතිකර ගෙන සිටියහ.
බර්ලින් සාකච්ඡා සභාව: යුරෝපීය ජාතීන් කිහිපයක් මෙසේ අප්රිකාව කැබලි කර බෙදාගැනීමේ ව්‍යාපාරයක යෙදී සිටි බැවින් උනුන් අතර ඇතිවිය හැකි ප්‍රශ්න නිරාකරණය කොට ගෙන එම මහාද්වීපය, විශේෂයෙන් කොංගෝ නිම්නය බෙදා ගැනීම පිණිස (1884 දී) බර්ලින් සංගමය අරඹන ලදී. කොංගෝ ප්‍රදේශයෙන් වැඩි හරියක කොංගෝ සංගමයේ (බෙල්ජියන්) අයිතිවාසිකම්වලට ගරු කිරීමට පූර්වෝක්ත සංගමය තීරණය කළේය. කොංගෝ රාජ්‍යය ලියෝපෝල්ඩ් රජු යටතේ වූ නිදහස් රාජ්‍යයක් හැටියට ද පිළිගැනිණ. කොංගෝ නිම්නයේ ප්‍රංස ප්‍රතිකාල් මායිම් ගැන නිශ්චයකට බැස ගැනීමෙන් ප්‍රංස කොංගෝවේ හා ඇංගෝලාවේ මායිම් ලකුණු කරන ලදි. අලූතෙන් අප්‍රිකානු දේශ අයත්කර ගැනීම සීමා කිරීම පිණිස පොදු නීති මාලාවක් ද සංගමය මඟින් සකස් කැරිණ. එහෙත් 1885 දී නැගෙනහිර ජර්මන් අප්‍රිකානු ආරක්ෂිත ප්රදේශ කාල් පීට‘ස් විසින් පිහිටුවන ලද්දේ බර්ලින් සංගමයේ රැස්වීම් පැවැත්වෙද්දීය.
1919 දී ටැන්ගනීකා යනුවෙන් නම් කැරුණේ මේ ප්‍රදේශයයි. මේ කාලපරිච්ජේදයෙහි ම නැගෛනහිර අප්රිකාව ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය (පසුව කීනියා කොලනිය) ද, උගන්ඩාවෙහි ආරක්ෂණ භාරය ද බ්‍රිතාන්‍යයට පැවරුණ අතර සැල්සිබාර් සුල්තාන්වරයා ද බ්‍රිතාන්‍යයෙහි ආධිතපත්‍ය පිළිගත්තේය.
ප්‍රංස බ්‍රිතාන්‍ය තරඟය. 19 වන සියවස අවසන් වන්නට ප්‍රථම ප්‍රංසවරු බටහිර අප්‍රිකාවේ විශාල ප්‍රදේශයක සිය බලය පැතිරවූහ. 1892 දී ඩැහෝමි ප්‍රදේශයේ දැඩි පාලනයක් ඇති කළ ඔව්හු 1893 දී ප්‍රංස අයිවරිකෝස්ට් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය පිහිටූවූහ. මේ කාලයේදී බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් හා ප්‍රංස ජාතිකයන් අතර නයිජීරියාවේ ඇති වූ ආරවුල් 1890, 1898 යන වර්ෂවල දී අත්සන් කළ ගිවිසුම් මඟින් බේරා ගන්නා ලදි.
1847 සිට ඇල්ජිරියාව පාලනය වූයේ ප්‍රංසයේ ම පළාතක් හැටියටය. ඇල්ජීරියාවට නැගෙනහිරන් වූ ටියුනීසියාව 1881 සිට ප්‍රංස ප්‍රදේශයක් බවට පත්ව තිබුණේය. ඇල්ජීරියාවට බයහිරින් වූ මොරොන්කෝවෙහි දහනවවැනි සියවස අගහරියේ දීරජ කළ සුල්තාන්වරුන් කිහිපදෙනා අතුරෙන් ප්‍රබලතම සුල්තාන්වරයා වූ මුලේ හුසේන් 1894 දී කලුරිය කෙළෙන් එරට ක්‍රමයෙන් දුර්වල වන්නට විය. තමන් යටතට පත් වයඹදිග අප්‍රිකානු අධිරාජ්‍යයේ ස්ථාවරතාව තකා මොරොක්කෝවෙහි තම බලය පැතිරවීමට ප්‍රංසවරුන්ට ඕනෑ වයි. මේ අතර ඉංග්‍රීසි, ජර්මන් හා ස්පාඤ්ඤ ජාතීහු ද, මොරොක්කෝවේ "ආරක්ෂාව" ගැන සිත් මෙහෙයැවූහ. උතුරු අප්රිකාව හරහා අත්ලන්තික් සයුරේ සිට රතු මුහුද දක්වා පැතිර ගිය ප්‍රංස අධිරාජ්‍යයක් ගොඩනැගීමේ පරමාර්ථය ඇතිව ක්‍රියා කළ ප්‍රංසය 1896 දී උතුරු නයිල් ප්‍රදේශය (නැ. සුඩානය)අලුලා ගැනීම පිණිස මාර්ෂොං නම් සෙනෙවියා රහසින් පිටත් කර යැවීය. 1898 දී ෆැෂොඩා නුවරට පැමිණි ඔහු එහි ප්‍රංස ධජය එසවිය. මේ අතර මිසර සූඩානය නැවත අල්ලා ගැනීම පිණිස ඉංග්‍රීසීන් විසින් යවන ලද කිචනර් සාමි 1898 බාර්ටුම් නගරය යටත් කෙළේය. ඉක්බිති ෆැෂෝඩාවෙහි ප්‍ර‘සවරුන් ගැන දැනගත් ඔහු එහි ගියෙන් ප්‍රංසවරුන්ගේ අදහස ව්‍යර්ථ වී ගියේය. යුද්ධයක් ඇතිවන තරම් අවදානම් තත්වයක් ඇති වූ නමුත් 1899 දී ප්‍රංසවරු සූඩානය පිළිබඳ බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන්ගේ අයිතිය පිළිගෙන ඒ පෙදෙසින් ඉවත් වීමට කැමති වී ගිවිසුමකට අත්සන් තැබූහ.
1902 දී ප්‍රංසය හා ස්පාඤ්ඤය අතර මොරොක්කෝව බෙදාගැනීම සම්බන්ධයෙන් සාකච්ඡා ඇති විය. 1904 දී අත්සන් කරන ලද ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංස ගිවිසුමෙන් මොරොක්කෝවේ ආරක්ෂාව සලසා ආර්ථික හා පාලනාදි කටයුතු සම්බන්ධයෙන් එරටට ආධාර දීමට ප්‍රංසයට ඉඩදෙන ලදි. ස්පාඤ්ඤයට ද මොරොක්කෝවේ සුළු ප්‍රදේශයක ආරක්ෂණ අයිතිය පවරන ලදි.
බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යවාදී පරමාර්ථ: කයිරෝහි සිට සුබපැත්මේ කුඩුව දක්වා පැතිර පවත්නා එක ම බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රදේශයක් දැකගනු වස් 19 වන සියවස අගහරියේ දී අප්‍රිකාවේ විසූ සිසිල් රෝඩ්ස් වැනි ඉංග්‍රීසි අධිරාජ්‍යවාදීහූ සිතකය මෙහෙයවූහ. උතුරු අප්‍රිකාවේ බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රදේශය, මධ්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු ප්රදේශ සමඟ සම්බන්ධ කිරීමේ ව්‍යාපාරවලට යම් යම් ස්වදේශික රාජ්‍යයෝ ද, බෝයර් හා ජර්මන් ජාතිකයෝ ද බාධා කළහ. 1890 වන විට යට සඳහන් වූ පරිදි බෙචුවානාලන්තය, සූලුලන්තය හා මැෂොනාලන්තයද 1894 දී මැටබිලිලන්තය ද රෝඩ්ස් විසින් යටත් කර ගන්නා ලදි. න්‍යාසාලන්තය ද බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් වශයෙන් ප්‍රකාශ කරන ලදි. සැම්බිසි නිම්නයේ ද බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ අදහස් සඵල වූ නමුත් ජර්මන්වරුන්ගේ විරුද්ධත්වය ඉවත් කරගත නොහැකි බාධකයක් විය. සිසිල් රෝඩ්ස් (බෙල්ජියන්) නිදහස් කොංගෝ රාජ්‍යයෙන් සෑහෙන පමණ බිම් තීරු බදුගෙන එමගින් උතුරු හා දකුණු බ්‍රිතාන්‍ය ප්රදේශ සම්බන්ධ කිරීමට ක්‍රියා කළ නමුත් නැගෙනහිර ජර්මන් අප්‍රිකාවේ විරුද්ධත්වය නිසා එම වෑයම නිෂ්ඵල විය. මේ අතර ට්රාන්ස්වාලිවාසී බෝයර්වරු ද බ්‍රිතාන්‍යට විරුඬව නැඟී සිටියහ. බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා වෙළඳ සමාගමේ පාලක ජේම්සන්, සිසිල් රෝඩ්ස්ගේ වුවමනාව පරිදි ට්රාන්ස්වාලය ආක්‍රමණය කළ නමුත් එය අසාර්ථක විය. මෙසේ කයිරෝහි සිට සුබපැත්මේ තුඩුව දක්වා වූ බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රදේශයක් තැනීමේ අදහස නිෂ්ඵල විය.
1897 වර්ෂයේ දී බෝයර්වරුන්ගේ නායකයා වූ ක්‍රෑගර් බ්‍රිතාන්‍යයට විරුඬව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළේය. 1902 දී බෝයර්වරුන්ගේ සමූහාණ්ඩූ ද්වය (ට්රාන්ස්වාල් හා ඔරෙන්ජ් ප්රදේශ) මහත් පරිශ්‍රමයෙන් යටපත් කොට බ්‍රිතාන්‍යයට ඈඳා ගන්නා ලදි. අනතුරුව 1906 දී ට්රාන්ස්වාල් ප්‍ර දේශයට ද 1907 දී ඕරෙන්ජ් ප්‍ර දේශයට ද වගකිව යුතු ස්වතන්ත්‍ර ආණ්ඩු ක්‍රම දෙන ලදි. මේ දෙරට ද කේප් හා නතාල් යන බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත ද එකතු කිරීමෙන් 1909 දී දකුණු අප්‍රිකානු සංගමය ඇති විය.
මොරොක්කෝව හා අගාදීර් සිද්ධිය: 1904 දී අත්සන් කරන ලද ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංස ගිවිසුමෙන් මොරොක්කෝව ප්‍රංසයේ ආරක්ෂිත ප්‍රෙද්ශයක් හැටියට බ්‍රිතාන්‍යය පිළිගත් බව යට සඳහන් විය. ජර්මනිය ද ගිවිසුම ගැන මුලින් විරුඬත්වයක් නොපෙන්වූ නමුත් 1905 දී මොරොක්කෝවට පැමිණි කයිසර් රජ එරට නිදහස් ස්වාධින රාජ්‍යයක් බවට ප්‍රකාශයක් කෙළේය. මේ ප්‍රකාශනයෙන් පසු උද්ගත වුණු නොසන්සුන්බව සමථයකට පත් කිරීම පිණිස ජර්මනියේ වුවමනාව උඩ මොරොක්කෝවේ සුල්තාන් විසින් කැඳවනු ලැබූ යුරෝපීය ජාතීන් ඇල්ජයිරාස්හි පැවැත්වූ සාකච්ඡාවේ තීරණය ප්‍රංසයේ වාසිය පිණිස විය. මොරොක්කෝවේ පොලිස් හමුදාව ප්‍රංස-ස්පාඤ්ඤ පාලනය යටතේ විය යුතු බව මෙහි දී තීරණය වූ අතර එරට මුදල් පාලනය සඳහා පිහිටුවීමට තීරණය කරනු ලැබූ රාජ්‍ය බැංකුවේ කොටස් බහුතර සංඛ්‍යාවක් ද ප්‍රංසය වෙනුවෙන් වෙන් කරනු ලැබීය. ඉක්බිති ප්‍රංසවරුන් හා කයිසර් රජු අතර 1909 දී මොරොක්කෝව ගැන ඇතිවූ ගිවිසුමෙන් එරට ප්‍රංස දේශපාලන ආධිපත්‍යය ජර්මනිය පිළිගත්තේය. 1910 දී මොරොක්කෝවේ පැවති නොසන්සුන්කම් මැඩලීම පිණිස ෆෙස් නගරයට ප්‍රංස හමුදා යවනු ලැබූහ. මෙයට විරුඬ වූ ජර්මනිය අගාදීර් තොටට යුද නැවක් යැවීය. අගාදීර් සිද්ධිය නමින් ප්‍රකට වූ මේ සිද්ධිය නිසා විශාල අරගලයක් ඇතිවන තැනට කරුණු යෙදුණු නමුත් බ්‍රිතාන්‍යය ප්‍රංසයේ පාර්ශ්වය ගැනීම කරණ කොටගෙන ජර්මනිය එඩිතර නොවීමෙන් ඒ මඟහැරිණ. 1911 දී වන්දි වශයෙන් ප්‍රංස සමක අප්‍රිකාවෙන් (ප්‍රංස කොංගෝවෙන්) විශාල පෙදෙසක් (ව.සැ. ලක්ෂයක්) ජර්මන් කැමරූන් ප්‍ර දේශයට එක් කරනු ලැබූ අතර ජර්මන්වරු මොරොක්කෝවේ වැඩි හරියක ප්‍රංස ආරක්ෂණ අයිතිය පිළිගත්හ. මේ අතර ම ටියුනිසියාව ද ප්‍රංස ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය. 1912 දී ප්‍රංසය මොරොක්කෝවේ සුල්තාන් සමඟ ආරක්ෂක ප්රදේශ ගිවිසුමට අත්සන් තැබූ අතර එහි ස්පාඤ්ඤ ආරක්ෂක ප්රදේශ ද වෙන් කැරිණ.
පෘතුගීසි, බෙල්ජියන් හා ඉතාලි ප්රදේශ: මුලින් ම අප්‍රිකාවේ ජනපද පිහිටූවූ පෘතුගීසීහු ප්‍රථම ලෝක සංග්‍රමය ඇතිවුණු අවස්ථාවේ දී මොසැම්බික්, ප්‍රතිකාල් ලිනි, කේප්ව‘ඩ්, සාංතෝම් හා ප්‍රින්සිපේ දූපත් යන ප්‍රදේශවල ආධිපත්‍යය ඉසූලූහ.
කොංගෝ නිදහස් රාජ්‍ය යේ ලියෝපෝල්ඩ් රජු තම පෞද්ගලික ලාභ ප්‍රයෝජන පමණක් තකා ගෙනගිය දරුණු පාලනය නිසා 1903 දී බ්‍රිතාන්‍ය, එක්සත් ජනපදය ආදී රටවල් මැදහත් වී පරීක්ෂණයක් කරන ලෙස ඉල්ලා කළ උද්ඝෝෂණයේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් 1908 දී කොංගෝව රජුගේ පෞද්ගලික පාලනයෙන් මුදා බෙල්ජියන් රාජ්‍ය යෙහි යටත් විජිතයක් බවට පත් කරනු ලැබීය.
ඉතාලිය එක්සත් රාජ්‍යයක් බවට පත් වූයේ 1871 දී බැවින් යටත් විජිත අල්ලා ගැනීමේ කාර්‍ය්‍යයෙහි එරට අන් යූරෝපීය රටවලට වඩා ප්‍රමාද විය. 1882 දී ඇබිසීනියා වෙරළෙහි වූ ඇසැබ් නම් නැව්තොවේ වෙළඳ සමාගමක අයිතිය පවරා ගත් එරට 1885 දී එරිට්රියා ප්‍රදේශය අල්ලා ගත්තේය. 1889 දී සොමාලිලන්තයේ බිම් තීරුවක් අයත් කරගත් ඉතාලිය ඇබිසීනියාව ද යටත් කර ගැනීම පිණිස එරට සමඟ යුධ කළ නමුත් 1896 දී මෙනලික් අධිරාජයා අතින් ඇඩෝවාහි දී මහත් පරාජයකට පත්විය. ඉක්බිති ඉතාලිය ට්රිපොලිය කෙරෙහි සිය අවධානය යොමු කෙළේය. 1904 ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංස ගිවිසුමෙන් ට්රිපොලියෙහි ඉතාලි අයිතිවාසිකම් පිළිගැනිණ. එහෙත් තුර්කිවරු ට්රිපොලියෙහි ඉතාලි අයිතිවාසිකම් දැක්වීම ගැන විරුද්ධ වූහ. 1911 දී තුර්කිය හා ඉතාලිය අතර යුධ ඇවිලිණ. රුසියාව, බ්‍රිතාන්‍යය, ප්‍රංසය ආදී රටවල ද සහයෝගය ලත් ඉතාලිය 1912 දී ට්රිපොලි හා බෙන්ඝාසි (සයිරනෙයිකා) යන ප්රදේශ අයත් කොටගෙන ලිඛියාව යන පොදු නම දෙන ලදි. 1914 දී ප්‍රථම ලෝක සංග්‍රාමය ඇතිවන විට අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ රටවල් අතුරෙන් යුරෝපීයයන්ට යටත් නොවූ ස්වාධීන රාජ්‍ය වශයෙන් ඉතිරිව තිබුණේ ඉතියෝපියාව (ඇබිසීනියාව) හා ලයිබිරියාව පමණි. ලයිබිරියා සමූහාණ්ඩුව ද ඇමෙරිකාවේ සිට ආපසු පැමිණ කලින් නීග්‍රෝ වහලුන්ව සිටි ජනයා විසින් පිහිටුවනු ලැබ ඇමෙරික එක්සත් ජනපද රාජ්‍යයේ ආරක්ෂාව ලත් එටක් හැටිය සැලකිණ.
ප්‍රථම ලෝක සංග්‍රාමය: 1914 දී ප්‍රථම ලෝක සංග්‍රාමය ආරම්භ වී මාස කීපයක් ඇතුළත තුර්කිවරුන් ජර්මන්වරුන්ගේ පැත්ත ගැනීම නිසා බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍ය යෙහි කොඳු ඇටය වැනි වූ සූවස් ඇළේ ආරක්ෂාව අරභයා, මිසරයේ ඛෙදිච්චර දෙවන අබ්බාස් බලයෙන් අස් කොට එරට බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් බවට පමුණවන ලදි. අප්‍රිකාවේ ජර්මන් විජිතයක් වූ ටෝගෝලන්තය යුද්ධය ඇරඹී මසක් ඇතුළත ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංස සේනා විසින් අල්ලාගන්නා ලදි. දකුණු අප්‍රිකා සංගමය බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන්ගේ පාර්ශ්චය ගැනීම ගැන විරුද්ධව බෝයර්වරු කැරලි ගැසූහ. එම කැරලි මඩ පැවැත්වු බෝතා සෙනෙවියා නිරිතදිග ජර්මන් අප්රිකාව (දමාරාලන්තය හා නමාරාලන්තය) 1915 දී යටත් කර ගත්තේය. ඉක්බිති 1916 දී ප්‍රංස-ඉංග්‍රීසි සේනා විසින් කැමරූන් ප්‍ර දේශය යටත් කරගන්නා ලදි. නැගෙනහිර ජර්මන් අප්රිකාව යටත් කර ගැනීම දුෂ්කර කාර්යයක් විය. ස්මට්ස් සෙනෙවියාගේ නායකත්වය යටතේ බ්‍රිතාන්‍ය සේනා විසින් 1916 දී ඩාර්-එස්-සලාම් නගරය අල්ලා ගන්නා ලද නමුත් නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ජර්මන් සේනාවෝ අසල වූ පෘතුගීසි ප්‍රදේශයෙහි ලැගුම් ගෙන සිට 1918 දී උතුරු රොඩේසියාවට ඇතුළු වූහ. මේ ජර්මන් සේනා යටත් වූයේ මහා යුද්ධ සමාදානයෙන් පසුවය. යුද්ධ සමාදානයෙන් පසු අප්‍රිකාවේ ජර්මන් යටත් විජිත අභිනියෝජිත ප්රදේශ හැටියට පාලනය කිරීමට ජාතීන්ගේ සංගමය මගින් තීරණය කරන ලදි. දැනට ටැන්ගනීකා නමින් දන්නා ජර්මන් නැගෙනහිර අප්රිකාව බ්‍රිතාන්‍යයට ද, ටෝගෝලන්තය හා කැමරූන් ප්රදේශ ප්‍රංසය හා බ්‍රිතාන්‍ය යන දෙරටට ද රුවන්ඩා-උරුන්ඩි නම් වූ බටහිර ටැන්ගනීකාවේ කුඩා ප්‍රදේශයක් බැල්ජියමට ද අභිනියෝජ්‍ය බලධාරි රටවල් අභිනියෝජිත ප්රදේශයන්හි තමන් පාලනය ගැන ජාතීන්ගේ සංගමයේ නිත්‍ය අභිනියෝජ්‍ය කොමිසමට වගකිවයුතු වූ අතර ජාතීන්ගේ සංගමයේ මන්ත්‍රණ සභාවයට අවුරුදු පතා වාර්තා සැපයිය යුතු ද විය.
ලෝක සංග්‍රාම දෙක අතර කාලය: ප්‍රථම ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු බොහෝ අප්‍රිකානු විජිතයන්හි දේශපාලන හිමිකම් ලබාගැනීමේ පරමාර්ථයෙන් මහත් ජාතික ප්‍රබෝධයක් ඇති විය. 1914 දී බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් බවට පත් කරනු ලැබූ මිසරය 1922 දී ස්වාධීන රාජ්‍යයක් විය. 1920 දී බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය කීනියා නමින් බ්‍රිතාන්‍ය ඔටුන්න යටත් කරන ලදි. 1922 දී රොඩේසියාවට අභ්‍යන්තර කටයුතු පිළිබඳ නිදහස ලැබුණු අතර බොහෝ අප්‍රිකානු විජිතයන්ට ව්‍යවස්ථාදායක බලතල වඩ වඩා දෙනු ලැබීය. ප්‍රංසය ද එරට පාර්ලිමේන්තුවේ පෙනී සිටි අප්‍රිකානු ප්‍රදේශවල නියෝජිතයන්ගේ සංඛ්‍යාව වැඩි කළේය. 1923 දී ඇබිසීනියාව ජාතීන්ගේ සංගමයේ සාමාජිකත්වය ලැබීම ද වැදගත් සිද්ධියක් සේ සැලකිය යුතුය. 1931 දී දකුණු අප්‍රිකානු සංගමය පූර්ණ ස්වාධීනතාවෙන් යුත් බ්‍රිතාන්‍ය පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජික රටක් බවට පමුණුවන ලදි.
1921 පමණේ සිට මොරොක්කෝවේ ස්පාඤ්ඤවරුන්ට විරුද්ධව පැවති වියවුල් 1927 දී සමථයකට පැමිණියේය.
ප්‍රථම මහා යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් ජර්මනියට අහිමි වී ගිය යටත් විජිත සම්බන්ධයෙන් කවදත් එරට ජනයා පසුවූයේ බලවත් සිත් වේදනාවෙනි. හිට්ලර් බලයට පැමිණි පසු එම විජිත ආපසු ලබා ගැනීමේ උද්ඝෝෂණයක් ඔවුනතර ඇතිවිය. මේ අතර 1935 දී ඉතාලිය ඇබිසීනියාව ආක්‍රමණය කොට 1936 දී එරට ඈඳා ගැනීම ගැන ලෝකයේ සිව්දිගින් විරුද්ධත්වයක් පළ විය. එහෙත් ඇබිසීනියාව යටත් කරගත් ඉතාලිය එරිට්‍රියාව හා සොමාලිලන්තය ද එක්කොට ඉතාලි නැගෙනහිර අප්රිකාව ගොඩනඟා ඉතාලියෙ තෙවන වික්ටර් එම්මෑනුවෙල් රජු ඇබිසීනියාවේ අධිරාජ්‍යා හැටියට ප්‍රකාශ කෙළේය.
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමය ඇති වීමට ප්‍රථම අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ බෝහෝ රටවල ආර්ථික කටයුතු, අධ්‍යාපනය, මංමාවත් යනාදිය අතින් ශීඝ්‍ර දියුණුවක් දක්නට ලැබිණ. වහල් මෙහෙය (බ.) මේ කාලය වනවිට සම්පූර්ණයෙන් ම වාගේ නැතිවී ගොස් තිබිණ. 1885 සිට 1914 දක්වා කාලයේ දී දුම්රිය මාර්ග තැනීම ද වැවිලි කර්මානත්ය හා ආකර කර්මාන්තය ද පිළිබඳ ක්‍රමවත් දියුණුවක් දක්නා ලදි. සාමාන්‍යයෙන් 1920න් පසු මේ පිළිබඳ ශීඝ්‍ර දියුණුවක් ඇති විය. දකුණු අප්‍රිකා සංගමය, කීනියා කොලනිය, රොඩේසියාව, බෙල්ජියන කොංගෝව ආදි රටවල ආකර කර්මාන්තයේ හා වැවිලි කර්මාන්තයේ ඉමහත් දියුණුවක් පෙනෙන්නට විය. මේ සමඟ ම ක්‍රිස්තියානි මිෂනාරීන් විසින් බොහෝ අප්‍රිකානු දේශවල සමාජ හා ආගමික කටයුතු කරගෙන යන ලදි. මේ විවිධ හේතූන් නිසා අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ බොහෝ රටවල ජාතික හැඟීම්, ස්වාධීනතාව පිළිබඳ හැඟීම් හා වර්ණ භේදයට විරෝධි හැඟීම් වැඩෙන්නට විය. පළමුවන හා දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයන් අතරතුර කාලය අප්‍රිකානු රටවල ඉහතකී හැඟීම් පහළ වූ කාලය හැටියට සැලකිය හැකිය. මුලදී මේ හැඟීම් එතරම් එළිපිට ප්‍රකාශිත නුවූවද දෙවන මහා යුද්ධය අවසන් වීමත් සමඟ නොයෙක් දෙසින් ජාතික නිදහස දිනා ගැනීමේ ව්‍යාපාර පැන නඟින්නට වන.
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමය: දෙවන ලෝක සංග්‍රාම කාලයේ දී යුද්ධය පිළිබඳ ඕනෑ එපාකම් අතින් අප්රිකාව උසස් තැනක් ගත්තේය. ඉතාලිය ජර්මනිය සමඟ එක්වීම නිසා ද යුද්ධයේ මලු අවධියේ ම ප්‍රංසය ජර්මනිය විසින් යටත් කරගැනීම නිසා ද සූවස් මාර්ගයේ ප්‍රයෝජනය බ්‍රිතාන්‍ය මිත්‍රපක්ෂයට නැතිවී ගිය අතර උතුරු බටහිර අප්‍රිකානු ප්‍රංස විජිතයන්හි වූ යුද කඳවුරු හා ගුවන් තොටුපළක් ද ඔවුනට අහිමි විය. මේ නිසා බ්‍රිතාන්‍ය බටහිර අප්රිකාව ද සුබපැත්මේ තුඩුව හරහා මුහුදු මාර්ගය ද අතිශයින් වැදගත් විය. අප්‍රිකා විජිතවාසීහූ ලෝකයේ බොහෝ යුද පෙරමුණුවල සටන් කිරීම පිණිස යුද සේවයට බඳවා ගනු ලැබූහ. ජර්මන් සේනා ප්‍රංසය ආක්‍රමණය කොට 1940 දී ප්‍රංස අප්රිකාව සමඟ සමාදාන ගිවිසුම් අත්සන් කළ පසු බටහිර අප්රිකාව ප්‍රංසයේ ජර්මනියට පක්ෂ විෂිරජයේ පක්ෂය ගත් අතර වැඩ් ප්‍රදේශයේ නීග්‍රෝ ආණ්ඩුකාරයා ද සමඟ ප්‍රංස අප්රිකාව ද ලන්ඩනයේ පිහිටුවා තිබූ ඩිගෝල්ගේ ප්‍රංස රජයේ පක්ෂය ගත්තේය. පසුව 1943 දී අප්‍රිකාවේ සෑම ප්‍රංස විජිතයක් ම ඩිගෝල් පක්ෂය ගත්තේය. දකුණු අප්‍රිකානු සංගමයේ බ්‍රිතාන්‍යයට විරුද්ධ වූත් හිට්ලර් පක්ෂ වූත් විශාල පිරිසක් සිටි බැවින් යුද්ධයට සහභාගිවීම සම්බන්ධයෙන් එහි අවුල් තත්ත්වයක් මුලින් ඇති වූ නමුත් ස්මට්ස් සෙනෙවියා එරට බලයට පැමිණි විගස ම බ්‍රිතාන්‍ය මිත්‍රපක්ෂයට සහාය ලබා දුන්නේය. මෙසේ ප්‍රංස විජිත ද කොංගෝව, බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර හා බටහිර අප්රිකාව, රොඩේසියාව හා දකුණු අප්රිකාව ද දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේ දී යුද්ධ භටයන් පෙරමුණුවලට යැවීමෙන් ද ලක්ෂ ගණනින් යුද සේවාවන්ට බඳවා දීමෙන් ද, යුද්ධයට අවශ්‍ය කඳවුරු තැනවීමෙන් ද රබර්, තඹ, යකඩ, ආදි අත්‍යවශ්‍ය අමූ ද්‍රව්‍ය සැපයීමෙන් ද බ්‍රිතාන්‍ය-ඇමෙරිකන් පක්ෂයට අතිශයෝපකාරී විය.
යුද්ධාරම්භයෙන් පසු උතුරු අප්‍රිකාවෙහි අවුරුදු දෙකක් පමණ කාලයක් ජර්මන්-ඉතාලි සේනා හා බ්‍රිතාන්‍ය සේනා අතර දරුණු යුද පැවතිණ. මිසරය ජර්මනියට යටත්වන තරම් තත්ත්වයක් කලක් ම පැවැත්තේය. එහෙත් 1941 දී මිසරයෙන් ජර්මන් හා ඉතාලි ජාතිකයන් පලවා හැරීමට ද ඉතියෝපියාව නිදහස් කර දීමට ද ඉංග්‍රීසිහූ සමත් වූහ. 1942 දී මොන්ට්ගොමරි නම් වූ බ්‍රිතාන්‍ය සෙනෙවියා එල් අලමෙන්හි දී ශූර ජර්මන් සෙනෙවි රොමෙල් පැරදවූ පසු උතුරු අප්‍රිකාවෙහි ජර්මන් බලය පිරිහෙන්නට විය. 1942 දී ඇමෙරිකා එක්සත් ජනපද රාජ්‍යය ද බ්‍රිතාන්‍යයේ පාර්ශ්චය ගැනීම් නිසා අප්‍රිකාවේ ජර්මන්-ඉතාලි බලය 1943 මැයි මාසය වනවිට සම්පූර්ණයෙන් සිඳලිය හැකි විය.
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු එතෙක් අභිනියෝග ක්‍රමය යටතේ පාලනය වෙමින් තිබුණු අප්‍රිකානු ප්රදේශ සම්බන්ධයෙන් එක්සත් ජාතීන්ගේ මණ්ඩලය විසින් භාරකාරත්වය ක්‍රමයක් ඇති කරන ලදි. මේ අනුව භාරකාරත්වය පැවරුණු රටවල් තමන්ගේ භාරයේ පවත්නා ප්‍රදේශවලට ස්වාධීනතාව ලබාගත හැකි වන අයුරින් ද ජනතාවගේ අදහස් උදහස්වලට අනුකූලතාව දක්වමින් ද ඒවායේ දේශපාලන, ආර්ථික, සමාජ හා අධ්‍යාපන දියුණුව සලසා දීමට බැඳී ඇත. භාරකාරත්ව ක්‍රමය අනුව ඉතාලි සොමාලිලන්තය 1950 සිට දශවර්ෂයක් ඉතාලිය භාරයේ තැබීමට තීරණය විය. දකුණු අප්‍රිකා සංගමයේ අභිනියෝග බලය යටතේ තබන ලද ප්‍රදේශයේ පාලන ක්‍රමය වෙනස් කිරීමට එරට අකමැති විය. මේ නිසා නිරිතදිග අප්රිකාව දෙවන මහා යුද්ධයෙන් පසුව ද "සී" වර්ගයේ අභිනියෝග ප්‍රදේශයක් හැටියට ම දකුණු අප්රිකාව මඟින් පාලනය විය. (1950 දී එරට ද දකුණු අප්‍රිකා සංගමයේ ම පළාතක් බවට පත් කරගනු ලැබීය.) අභිනියෝග ක්‍රමය යටතේ පාලනය වෙමින් පැවති අනිකුත් රටවල භාරකාරත්වය අභිනියෝග බලය දැරූ රටවලට ම පැවරිණ. භාරකාරත්වය පැවරී ඇති රාජ්‍ය තමන් යටතේ පාලනය වන විජිත ගැන එක්සත් ජාතීන්ගේ මණ්ඩලයේ භාරකාරත්ව මන්ත්‍රණ සභාවට වගකිව යුතුය.
අප්‍රිකානු ප්‍රබෝධය: යට සඳහන් වුණු පරිදි මහා යුද්ධ දෙක අතරතුර කාලයේ පැළවුණු ජාතික හැඟීම් නමැති පැළෑටිය දෙවන මහා යුද්ධය කාලයේ දී මුහුකුරා යෙමින් වැඩෙන්නට විය. යුද්ධය අවසන් වීමත් සමඟ එහි මල් පල හටගනු දක්නට ලැබුණි. අප්‍රිකානු හා ආසියානු යටත් විජිතවලදෙවන මහා යුද්ධ කාලයේ පැතිරී ගිය නිදහස හා සමානාත්මතාව පිළිබඳ හැඟීම් තේරුම් ගත් බ්‍රිතාන්‍ය-අමෙරිකානු මිත්‍රපක්ෂයට යුද්ධ කාලයේ දී විජිතයන් සෙමෙහි තබා ගැනීම හා ඒවායින් ලබාගත යුතු සේවය නොඅඩුව ලබා ගැනීමටත් පිණිස එම විජිතවලට වග කිවයුතු ආණ්ඩුක්‍රම දෙන බවට පොරොන්දු නොදී සිටිය නොහැකි විය. යුද්ධය හමාර වීමෙන් පසු එම පොරොන්දු ක්‍රියාත්මක නොකර සිටීමට එම අධිරාජ්‍යවලට නොහැකි වූයේ සිව්දිගින් පැනනැඟි උද්ඝෝෂණ හා නිදහස් සටන් නිසාය.
නයිජිරියාව, බටහිර අප්රිකාව, මොරොක්කෝව, ටියුනීසියාව, ලිඛියාව, ගෝල්ඩ් කෝස්ට්, සූඩානය ආදි රටවල නොයෙකුත් දේශපාලන පක්ෂ නිදහස් ව්‍යාපාර , සටන්, කැරලි හා වර්ණභේද විරෝධී ව්‍යාපාර ආදිය ඇති විය. කීනියාවෙහි යුරෝපීය පාලනයට විරුද්ධවඇති වූ මාවු මාවු ව්‍යාපාරය (බ.) බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයේ මර්ධන කටයුතු මැද රහසේ කටයුතු කරගෙන ගිය නමුත් එය දරුණු ලෙස මර්ධනය කරන ලදි. මෙබඳු ව්‍යාපාර, සටන්, කැරලි ආදිය නිසා අප්‍රිකාවේ විශාල අධිරාජ්‍ය හිමි ප්‍රිතාන්‍යයට හා ප්‍රංසයට දේශපාලනය අතින් දියුණු වූ, උසස් ජාතික ප්‍රබෝධයක් පැවති විජිතවලට ස්වාධීන ආණ්ඩූක්‍රමයන් දීමටත් කොයි විජිතයේත් පාහේ යම් යම් දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණය ඇති කිරීමටත් සිදු විය.
බ්‍රිතාන්‍ය විජිතයන්හි ආණ්ඩු ප්‍රතිසංස්කරණ: 1950 වන විට සෑම බ්‍රිතාන්‍ය අප්‍රිකානු විජිතයක ම වාගේ සුළු වූ හෝ සංවර්ධනාත්මක දේශපාලන වෙනස්කම් ඇති කැරිණ. එම වර්ෂයේ දී ව්‍යවස්ථාදායක මන්ත්‍රණ සභාවක් නොතිබුණු එකම බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතය බ්‍රිතාන්‍ය සොමාලිලන්තය පමණි. ගෝල්ඩ් කෝස්ට්, නයිජිරියාව, උතුරු රොඩේසියාව යන රටවල ව්‍යවස්ථාදායක මන්ත්‍රණ සභාවල මහජන ඡන්දයෙන් තෝරා පත් කරන ලද මන්ත්‍රීන්ගේ සංඛ්‍යාව වැඩි විය. 1912 සිට දෙවන ජගත් සංග්‍රාමය දක්වා ඉතාලියට අයත්ව තිබුණාවූ ද, 1951 දී බ්‍රිතාන්‍යයේ හා ප්‍රංසයේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් බවට පැමිණියාවූ ද, ට්රිපොලිටේනියාව හා ෆෙසාන් ප්රදේශ එක්කොට සයිරනෙයිකාවේ අමීර්වරයාට පැවරීමෙන් එක්සත් ලිබියානු ස්වාධීන රාජ්‍යය ඇති කරනු ලැබීය.
1953 දී බ්‍රිතාන්‍යය විසින් උතුරු හා දකුණු රොඩේසියා ප්රදේශ ද න්‍යාසාලන්තය ද සංයුක්ත රාජ්‍යයක් හැටියට ප්‍රකාශ කරනු ලැබීය. න්‍යාසාලන්තය මුල සිට ම මෙම ආණ්ඩූක්‍රමයට විරුඬ විය. 1951 දී නයිජිරියාවට ද එරට විවිධ ජාතීන් එක්සත් කිරීම අරමුණු කොට අලුත් ආණ්ඩූක්‍රමයක් දෙන ලදි. 1953 දි වග කිවයුතු ආණ්ඩූක්‍රමයක් සහිත නයිජිරියානු රාජ්‍යය ඇති විය. ඉක්බිති 1956 දී ඇතිකරන ලද ආණ්ඩූ ප්‍රතිසංස්කරණයෙන් පසු එරට ස්වතන්ත්‍ර පාලන බලය වැඩි කැරිණ. 1960 දී නයිජීරියාව ස්වාධීන සංයුක්ත සමූහාණ්ඩූ රාජ්‍යයක් හැටියට ප්‍රකාශ කරනු ලැබීය. බ්‍රිතාන්‍යයට හා මිසරයට අයත්ව තිබුණු (ඇංග්ලෝ-ඊජිත්තු) සූඩානය 1951 දී ස්වාධීන රාජ්‍යයක් බවට පත්විය. 1956 දී එහි ව්‍යවස්ථානූකූල රජය පෙරළා දමා අබූද් නම් සෙනෙවියා යුද්ධ ආණ්ඩුවක් පිහිටුවීය.
මහා බ්‍රිතාන්‍යය යටතේ පාලනය වූ බටහිර අප්‍රිකානූ නීග්‍රෝ රාජ්‍ය අතුරෙන් ගෝල්ඩ් කෝස්ට්හි අනික් ප්රදේශයන්හි නොදක්නා ලද ශීඝ්‍ර දේශපාලන දියුණුවක් 1945න් පසුව දක්නා ලදි. 1947න් පසු නිදහස් සටනක යෙදුණු ගෝල්ඩ් කෝස්ට්හි ස්වදේශික විමුක්ති සටනේ නායක එන්ක්රුමා 1952දී අගමැති බවට පත් විය. 1954 දී එරට ව්‍යවස්ථාදායක මන්ත්‍රණ සභාව මුළුමනින් ස්වදේශිකයන්ගෙන් සමන්විත විය. එම වර්ෂයේ දී ආරක්ෂක හා විදේශ කටයුතු ද ටෝගෝලන්තයේ ආරක්ෂා භාරය ද හැර ඉතිරි කටයුතු සම්බන්ධයෙන් ස්වාධීනතාව එරටට ලැබුණේය. 1957 දී ගෝල්ඩ් කෝස්ට් කොලනිය ද ටෝගෝලන්ත භාරකාර ප්‍රදේශය ද එක්කොට ඩොමිනියන් තත්ත්වයට නංවන ලදි. එවක් පටන් එරට ඝානා සමූහාණ්ඩුව යන නමින් හැඳින්වේ. 1960 දී බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් වූ සොමාලිලන්තය ද භාරකාර ප්‍රදේශයක් හැටියට ඉතාලියට පවරා තිබුණු සොමාලියා ප්‍රදේශය ද එක්කොට ස්වාධීන සමූහාණ්ඩුවක් බවට පත් කරන ලදි. බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් වූ උගන්ඩාවේ බුගන්ඩාව ප්‍රදේශයේ කාබාකා (ස්වදේශික පාලකයා) 1953 දී සිය පෙදෙසට නිදහස ඉල්ලා සිටීම නිසා බුගන්ඩාව ද උගන්ඩාවේ ම කොටසක් හැටියට ඉදිරියටත් පාලනය කිරීමටත් උගන්ඩාවේ මහා ආණ්ඩූවක් පිහිටුවා ඒ යටතේ බුගන්ඩාවේ මූලික අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කිරීමටත් තීරණය කරන ලදි. එහෙත් බුගන්ඩාව ඉල්ලා සිටියේ උගන්ඩාවෙන් වෙන් කොට නිදහස දෙන ලෙසය. 1961 ජනවාරි 31 දා නිදහස දෙන මෙන් ඉල්ලා බුගන්ඩා වාසීහූ බ්‍රිතාන්‍ය මහරැජින වෙත සන්දේශයක් යැවූහ. කීනියාව ද ආණ්ඩු ප්‍රතිසංස්කරණ ලැබූ නමුත් එම ප්‍රතිසංස්කරණ‍යන්ගෙන් ස්වදේශිකයන් තෘප්තියට පත්වූ බවක් නොපෙනේ. කීනියාවේ නිදහස් සටන මෙහෙයවද්දී සිර කරනු ලැබූ කීනියාටා (බ.) වර්ෂ 9කට පසු 1961 දී සිර අඩස්සියෙන් නිදහස් කරන ලදි. 1961 මුල දී සියෙරා ලියොන් ප්‍රදේශය නිදහස් රටක් බවට පත් වූ අතර එම වර්ෂයේ අග දී බ්‍රිතාන්‍යය විසින් ටැංගනීකාවට ද ස්වාධීනතාව දෙනු ලැබීය. 1960 වර්ෂයේ දී බැසුටෝලන්තය, බෙචුවානාලන්තය හා ස්වාසිලන්තය යන රටයල ද ආණ්ඩූප්‍රතිසංස්කරණ ඇති විය.
ආරාබි සංගමය: මිසරය, අරාබි භාෂාව කථා කරන ඉරාකය, සිරියාව ආදි ආසියානු අරාබි රටවල් කීපයක් සමඟ ද එකතු වී විදේශික ග්‍රහණයෙන් මිදීම ද ආර්ථික හා සමාජ කටයුතු ඉටුකර ගැනීම ද පිණිස සහයෝගීව ක්‍රියා කරනු වස් 1945 දී අරාබි සංගමය පිහිටුවිය. මේ අරාබි ප්‍රබෝධයේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් 1952 දී මිසරයේ තරුණ යුද්ධ නිලධාරීන් සමූහයකගේ සහාය ඇතිව ලෙගීබ් හා නසාර් යන සෙනෙවිවරු බ්‍රිතාන්‍ය අතකොළුවක් බඳු වූ ෆාරුක් රජු පලවා හැර මිසරයේ බලය අල්ලා ගත්හ. 1954 දී නෙගීබ් ඉවත් කොට බලය උදුරා ගත් නසාර් සූවස් ප්‍රදේශයෙන් බ්‍රිතාන්‍ය යුද්ධ සේනා මුළුමනින් ම ඉවත් කරවා ගෙන මිසරයෙහි නියම ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ගොඩ නඟා ගැනීමෙහි සමර්ථ විය. නසාර්ගේ බල කිරීම නිසා, සූවස් ඇළ ප්‍රදේශයෙහි ඉහත සිට ම නවතා සිටි බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාවල් ආපසු ගෙන්වා ගැනීමට බ්‍රිතාන්‍යයට සිදු විය. සූවස් ඇළ පාලනය මුළුමුනින් ම මිසරයට අයත් විය. 1958 බපබරවාරි 1 වන දින මිසර හා සිරියා සමූබාණ්ඩු එක්වීමෙන් එක්සත් අරාබි සමූහාණ්ඩුව ප්‍රකාශයට පත් කරනු ලැබීය. එහෙත් 1962 මුල දී සිරියාවේ එක්තරා කණ්ඩායමක් කැරලි ගසා එහි බලය අල්ලාගෙන එක්සත් අරාබි සමූහාණ්ඩුවෙන් වෙන් වී නවරජයක් පිහිටුවිය.
දකුණු අප්‍රිකානු සංගමය: බ්‍රිතාන්‍ය පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජික ඩොමිනියන් රාජ්‍යයක්ව තිබුණු දකුණු අප්‍රිකා සංගමය උග්‍ර වර්ණභේදය අතින් ලෝක ප්‍රසිද්ධය. එම ආණ්ඩුවේ දැඩි වර්ණභේද නීතිරීති නිසා ලෝකයේ දියුණු රටවල අප්‍රසාදයට එරට ලක්වූ අතර එරට අප්‍රිකානු ස්වදේශිකයෝ ද ඉන්දියානු ජනයා ද නීතිරීති කැඩීම, වර්ජන ව්‍යාපාර හා රජය සමඟ ඝට්ටන ඇති කරගැනීම ආදියෙන් නිතර විරුද්ධත්වය පාති. 1961 දී මේ දැඩි වර්ණභේද ප්‍රතිපත්තියට ඝානාව, ලංකාව, ඉන්දියාව ආදි රටවල් දැක්වූ විරුද්ධත්වය නිසා දකුණු අප්රිකාව බ්‍රිතාන්‍ය පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයෙන් ඉවත් විය.
ප්‍රංස සංගමයේ ප්රදේශ: අප්‍රිකාවේ අරාබි ප්‍රබෝධය මොරොක්කෝව, ටියුනීසියාව හා ඇල්ජිරියාව යන උතුරු අප්‍රිකානු රටවල ද පැතිරී ගියේය. මේ රටවල ප්‍රංස විරෝධී කැරලි, විමුක්ති සටන් හා නිදහස් ව්‍යාපාර ඇතිවූයෙන් 1955 දී ප්‍රංසය ටියුනිසියාව හා මොරොක්කෝවට බොහෝ බලතල හා අයිතිවාසිකම් පවරා දෙමින් ගිවිසුම් අත්සන් කෙළේය. 1956 දී ටියුනීසියාව සම්පූර්ණ ස්වාධීන රාජ්‍යයක් හැටියට ප්‍රංසය විසින් පිළිගන්නා ලදි. එරට පැවති රාජාණ්ඩුව 1957 දී නැතිකර දමා සමූහාණ්ඩුවක් ඇති කරනු ලැබීය. ස්පාඤ්ඤ හා ප්‍රංස ආරක්ෂිත ප්රදේශ දෙකක් වශයෙන් බෙදී පැවති මොරොක්කෝව 1956 දී තනි ස්වාධීන රාජාණ්ඩුවක් හැටියට ප්‍රකාශ කරනු ලැබීය. ජාත්‍යන්තර ප්‍රදේශයක් හැටියට 1923 සිට බ්‍රිතාන්‍ය, ප්‍රංස, ස්පාඤ්ඤ, ඇමෙරිකන්, බෙල්ජියන්, ඕලන්ද, ස්වීඩන්, ප්‍රතිකාල් යන ජාතීන්ගේ සමීක්ෂණය යටතේ පැවති මොරොක්කෝවේ ටැන්ජිය‘ස් ප්‍රදේශයද මොරොක්කෝවට ම නැවත පවරන ලදි.
ටියුනීසියාවට හා මොරොක්කෝවට ස්වාධීනතාව ලැබීම නිසා කලක සිට ප්‍රංසයේ ම කොටසක් ලෙස පාලනය වෙමින් පැවති ඇල්ජීරියාව ද නිදහස ඉල්ලා සටන් ඇරඹීය. 1958 දී එරට ජාතික විමුක්ති පෙරමුණෙහි (F.L.N.) නිදහස්කාමී අය පිහිටුවා ගත් තාවකාලික රජය බොහෝ රටවල් විසින් පිළිගන්නා ලදි. ඇල්ජීරියාවෙහි ප්‍රංස පාලනයට විරුද්ධව ජාතික විමුක්තිය පෙරමුණ සටන් ඇරඹූයේ 1954 දී ය. නිදහස උදෙසා 1962 දක්වා දිවි පිදු ඇල්ජීරියානුන්ගේ සංඛ්‍යාව ලක්ෂය ද ඉක්මවිය. 1962 මුල් භාගයේ දී ප්‍රංසයේ ඩිගෝල් ජනාධිපතිවරයාත් ඇල්ජීරියා තාවකාලික රජයත් අතර පැවති සාකච්ඡාවල ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් සටන් නවත්වන ලදි. සටන් නැවැත්වීමෙන් පසුව ඇල්ජීරියාවට නිදහස දීමට විරුද්ධව O.A.S. නමින් ප්‍රසිද්ධ ඇල්ජීරියා රහස් හමුදා සංවිධාන ස්වකීය ක්‍රෑර ඝාතන වඩ වඩා ප්‍රචණ්ඩ ලෙස කර ගෙන ගියේය. ඇල්ජීරියා අනාගත රජය පිළිබඳ ජනමත විචාරණයක් 1962 වර්ෂයේ මධ්‍යභාගයේ දී පවත්වන ලදුව නිදහස උදාවිය.
ප්‍රංස සමක ඝර්මකලාපික අප්‍රිකාවට හා ප්‍රංස බටහිර අප්‍රිකාවට අයත් ප්රදේශ ද, මුහුදින් එතෙර ප්‍රංස පළාත් හා ප්‍ර දේශ හැටියට පාලනය වන රටවල් ද, භාරකාර ප්රදේශ ද සම්බන්ධයෙන් 1945න් පසු ආර්ථික, අධ්‍යාපනික, ගමනාගමන හා සමාජ සේවා කටයුතු සිදුවිය. එහෙත් මේ ප්රදේශ තවමත් මන්දපෝෂණය, දිළිඳුකම, ලෙඩරෝග, නිවාස හිඟය ආදියෙන් පෙළෙන නොදියුණු ජනතාවක් වසන රටවල්ව පවතී. 1961 අවසාන භාගය වන විට ප්‍රංසයට අයත්ව තිබුණ රටවල් 17ට ම ස්වාධීනතාව ලැබී තිබුණි. මේවායින් වැඩිහරියක් ම ප්‍රංස සංගමයේ සාමාජිකත්වය ලබා ප්‍රංසය හා සම්බන්ධතාව තබා ගැනීමට කැමති විය.
පෘතුගීසි විජිත: අප්‍රිකාවේ ප්‍රතිකාල් යටත් විජිත දියුණුවෙන් ඉතා පහත් රටවල් හැටියට ප්‍රකටය. එම රටවල් ආණ්ඩු කෙරෙන්නේ ඒවායේ ජනතාවගේ නිදහස් කැමැත්ත පරිදි නොවේ. 1961 අවසානය දක්වාත් අප්‍රිකාවේ එක ද පෘතුගීසි විජිතයකට ස්වාධීනතාව ලැබී නොතිබිණි. 1951 දී පෘතුගීසි පෙරදිග අප්රිකාව හෙවත් මොසැම්බික් ප්රදේශ පෘතුගීසි පාරසමුද්‍ර පළාතක් හැටියට ප්‍රකාශ කරන ලදි. එම වර්ෂයේ දී පාතුගාලයට අයත් ගිනි ප්‍රදේශය ද අනිකුත් අප්‍රිකානු විජිත ද පෘතුගීසි පාරසමුද්‍ර පළාත් බවට පමුණුවන ලදි. 1961 දී පෘතුගීසි ඇංගෝලාවේ විමුක්ති ව්‍යාපාරය මැඩලීමට පෘතුගීසින් කළ දරුණු ක්‍රියා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ලෝකය කම්පා කරවනසුලු විය. මේ නිර්දය මර්දන ක්‍රියා මැද්දේ ම ඇංගෝලාවාසීහු නිදහස් සටන ගෙන ගියහ.
ස්පාඤ්ඤ විජිත: අප්‍රිකාවේ ස්පාඤ්ඤයට අයත් විජිත අතුරෙන් ඉතිරිව ඇති ස්පාඤ්ඤ සහරාව (රියෝද ඕරෝ), ස්පාඤ්ඤ ගිනී, සියුටා, අල්හුසේමාස් වැනි මොරොක්කෝ ප්රදේශ ද ස්පාඤ්ඤ පාරසමුද්‍ර පළාත් හැටියට පාලනය වේ.
බෙල්ජියන් කොංගෝව: 1960 ජූනි 20 වැනි දින බෙල්ජියන්වරුන් විසින් කොංගෝවට ස්වාධීනතාව දෙන ලදි. එහෙත් නිදහස දී දෙදිනකින් එහි බෙල්ජියානු හමුදාවක් ඇති කළ හමුදා කැරැල්ල නිසා ඇතිවූ අර්බුදය කරණකොටගෙන එරටට මහත් විනාශකාරී යුගයක් උදාවිය. අධිරාජ්‍යවාදීන් ඉදිරියේ දණ නොනමා ජාතිමානයෙන් යුතුව ස්වකීය දේශයට ස්වාධීනතාවේ නියම ඵලප්‍රයෝජන ලබාදීමට අදිටන් කොට ක්‍රියා කළ කොංගෝ අග්‍රාමාත්‍යවර ලූමුම්බා නම් දේශප්‍රේමියා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංගමයේ රැකවරණය යටතේ දී ම ජාතිදෝහීන් විසින් ඝාතනය කරන ලදි. කොංගෝ අර්බුදය සමථයකට ගෙන ඒමට ක්‍රියා කරමින් සිටි එ.ජා. මණ්ඩලයේ මහා ලේකම්වර ඩැග් හැමර්ෂල් මහතා ද කොංගෝවේ දී අකල් මරණයකට භාජන විය.
බෙප්ජියානු භාරකාරත්වය යටතේ තිබුණු රුවන්ඩා-උරුන්ඩි රාජ්‍යයට 1962 මැද දී නිදහස ලැබිණ. දැන් ඒවා ර්වාන්ඩා සහ බුරුන්ඩි යන නම්වලින් හැඳින්වේ.
1940 දී අප්‍රිකාවේ පැවැත්තේ ස්වාධීන රාජ්‍ය දෙකක් පමණි. ඊළඟ වර්ෂ දහය තුළ දී ස්වාධීන රාජ්‍ය ගණයට එකතු වූයේ එක් රාජ්‍යයක් පමණි. එහෙත් 1950-60 දශකය තුළ ද අප්‍රිකානු ස්වාධීන රාජ්‍ය සංඛ්‍යාව 26 දක්වා නැඟ තිබුණි. 1961 අවසානයේ දී අප්‍රිකානු ස්වදේශීය ස්වාධීන රාජ්‍ය 28ක් සුදු ජනයාගේ පාලනය යටතේ වූ ස්වාධීන සමූහාණ්ඩු රාජ්‍ය සංගමයක් ද එහි වූයේය.
1961 අවසාන වන විට ස්වාධීනත්වය ලබා තිබුණු අප්‍රිකානු දේශ
රට නිදහස ලැබු දිනය නිදහස ලැබීමට පෙර පාලනය අගනුවර
1. ලයිබිරියාව 1847 1822 සිට ඇමෙරිකා සමාජ සංගමය මොන්රෝවියා
2. මිසරය 1922 බ්‍රිතාන්‍ය (ආරක්ෂිත) කයිරෝ
3. ඉතියෝපියාව හා එරිට්‍රියාව 1941 ඉතාලිය ඇඩිස් අබාබා
4. ලිබියාව 22.11.51 බ්‍රිතාන්‍ය, ප්‍රංස(ආරක්ෂිත) ට්රිපොලි
5. සූඩානය 1.1.56 බ්‍රිතාන්‍ය/මිසර බාර්ටුම්
6. මොරොක්කෝ 2.3.56 ප්‍රංස,ස්පාඤ්ඤ(ආරක්ෂිත) රබාත්
7. ටියුනීසියාව 2.3.56 ප්‍රංස ආරක්ෂිත ටියුනිස්
8. ඝානාව 20.3.57 බ්‍රිතාන්‍ය අක්‍රා
9. ගිනි 28.9.58 ප්‍රංස කොනාක්‍රි
10. (ප්‍රංස) කැමරූන් 1. 1.60 ප්‍රංස භාරකාර යාවොඋන්ඩේ
11. ටෝගෝ 27.4.60 ප්‍රංස භාරකාර ලෝමෙ
12. සෙනෙගල් 20.6.60 ප්‍රංස භාරකාර ඩකාර්
13. මාලි (ප්‍රංස සූඩානය) 20.6.60 ප්‍රංස භාරකාර බාමාකෝ
14. මලගයි(මැඩගස්කර්) 20.6.60 ප්‍රංස භාරකාර තනනරිවේ
15. කොංගෝව 30.6.60 බෙල්ජියානු ලියොපෝල්ඩ්විල්
16. සොමාලියාව 1.7.60 බ්‍රිතාන්‍ය-ඉතාලි භාරකාර මොගාදිෂු
17. ඩැහෝමි 1.8.60 ප්‍රංස පෝටෝනෝවෝ
18. නයිජර් 3.8.60 ප්‍රංස නියාමි
19. අපර්වෝල්ටාව 5.8.60 ප්‍රංස උවාගදෞගාටෝ
20. අයිවරිකෝස්ට් 7.8.60 ප්‍රංස අබිජාන්
21. වැඩ් 11.8.60 ප්‍රංස හේට්ලාම්
22. මධ්‍ය අප්‍රිකානු සමූහාණ්ඩුව 13.8.60 ප්‍රංස බංගුයි (උවංග ෂාර්)
23. කොංගෝ සමූහාණ්ඩුව 15.8.60 ප්‍රංස බ්‍රසාවිල්
24. ගබොං 17.8.60 ප්‍රංස ලිබ්‍රවිල්
25. නයිජිරියාව 1.10.60 බ්‍රිතාන්‍ය ලාගොස්
26. මොරිටේනියාව 28.11.60 බ්‍රිතාන්‍ය (ආරක්ෂිත) නොආක්ෂොට්
27. සියෙරා ලියොන් 27.4.61 බ්‍රිතාන්‍ය (ආරක්ෂිත) ප්‍රීටවුනන්
28. ටැංගනීකාව 9.12.61 බ්‍රිතාන්‍ය (ආරක්ෂිත) ඩාර් එස් සලාම්
ස්වාධීන "සුදු” රාජ්‍ය
දකුණු අප්‍රිකා සංගමය ට්රාන්ස්වාල් ප්‍රිටෝරීයා (රාජ්‍ය අගනුවර)
කේප් ප්රදේශ
නතාල් (සුලූලන්තය ද සහිත)
ඔරෙන්ජ් නිදහස් රාජ්‍ය
1961 අවසානයේ දී විජිත තත්වයේ පැවති දේශ
රට අධිරාජ්‍ය ආණ්ඩුව අගනුවර
1.ඇල්ජිරියාව (සහරා ඇතුළු) ප්‍රංසය ප්‍ර.සමූහාණ්ඩුවේ පාර සමුද්‍ර කොට්ඨාසයකි. ඇල්ජියර්ස්
2. රියෝ ද ඕරෝ ස්පාඤ්ඤ ස්පාඤ්ඤ පාර සමුද්‍ර ප්‍රදේශයකි. ආයිඋන් (ස්පාඤ්ඤ සහරාව හා ඉfප්නි)
3. ගැම්බියාව බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රංස ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. බැක‘ස්ට්
4. උගන්ඩාව බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. එන්ටෙබ්
5. කීනියාව බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. විජිතය හා ප්‍රදේශයකි. නයිරෝබි
6. රොඩේසියා-න්‍යාසාලන්ත බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. විජිත ප්‍රදේශයක් හා ආරක්ෂිත සෝල්ස්බරි
සංයුක්ත රාජ්‍යය ප්‍රදේශද්වයක සංයුක්ත රාජ්‍යයකි.
7. බෙචුවානාලන්තය බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. මfපේකිං
8. රුවන්ඩා-උරුන්ඩි බෙල්ජියානු බෙ.භාරකාර ප්‍රදේශයකි. උසුම්බුරා
9. ස්පාඤ්ඤ ගිනි (fපර්නැන්දෝ පෝ ඇතුළු)ස්පාඤ්ඤ ස්පා.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. බාටා
10. ඇංගෝලාව පෘතුගීසි පෘ.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. ලූවාණ්ඩා
11. නිරිත දිග අප්රිකාව ද.අප්රිකාව ද.අ. භාරකාර ප්‍රදේශයකි. වින්ඩ්හොක්
12. බසුටෝලන්තය බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. විජිතයකි. මසේරු
13. ස්වාසිලන්තය බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. ම්බාබනෙ
14. මොසැම්බික් පෘතුගීසි පෘ.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. ලොරෙන්සෝමාක්විස්
15.සොමාලිලන්තය ප්‍රංස ප්‍ර.සමූහාණ්ඩුවේ පාර සමුද්‍ර ප්‍රදේශයකි. ජිබුටි
16. බ්‍රිතාන්‍ය කැමරූන් බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. ටිකෝ
17. පෘතුගීසි ගිනි පෘතුගීසි පෘ.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. බිසාවූ
18. සාං තෝම් හා ප්‍රින්සිපේ පෘතුගීසි පෘ.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. සාංතෝම්
19. කේප් ව‘ඩ් පෘතුගීසි පෘ.පාර සමුද්‍ර පළාතකි. ප්‍රායියා
20. සැන්සිබාර් හා පෙම්බා බ්‍රිතාන්‍ය බ්‍රි. ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. සැන්සිබාර්
දේශීය ජනතාව
අනික් සෑම ජාතියක් මෙන් ම අප්‍රිකානු ජාතීන් ද අන්‍යෝන්‍යයන් හා බොහෝ විට මිශ්‍ර වී ඇතත්, වර්ගකිරීමේ පහසුව සලකා ඔවුන් පහත සඳහන් අයුරු බෙදා දැක්විය හැකිය. අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ වෙසෙන දේශීය ජනතාව සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රධාන මනුෂ්‍ය වර්ග තුනකට බෙදා දක්වනු ලැබේ. කෝකසොයිඩ්, නීග්‍රෝ සහ නීග්‍රොයිඩ් යනුවෙනි. කෝකසොයිඩ්, වර්ගයා සහරා කාන්තාරයට උතුරින් නිග්‍රොයිඩ් සහ නීග්‍රෝ වර්ගයා ඊට දකුණෙනුත් වාසය කරති. සංස්කෘතිය අතින් උතුරු අප්‍රිකානු හෙවත් කෝකසොයිඩ් වර්ගයා නෑකම් කියන්නේ යුරෝපීය හා මධ්‍ය ආසියාතික ජනයාටය. ඔවුහු කළු පැහැති කෙසින් යුත් වටකුරු හිස් ඇති මිටි මිනිස්සුය. මෙම ජනතාව භාෂාව අනුව හැමිටික් හා සෙමිටික් යන දෙකොටසකට බෙදනු ලැබේ. හැමිටික් භාෂා විශේෂයන් කථාකරන ජනයා තවදුරටත් බර්බර් හා කුෂිටික් යන දෙකොටසකට බෙදා ඇත. බර්බර්වරුන් කෙරෙහි නීග්‍රෝ ලක්ෂණ ද ඇතැම්විට දක්නා ලැබේ. ඉස්ලාම් භක්තිකයන් වන මොවුන්ගේ සමාජ සංවිධානය බොහෝ දුරට එම ආගම අනුව හැඩගැසී තිබේ. ගොවිතැනින් මෙන් ම සංචාරක එඬෙරුන් වශයෙන් ද යැපෙන ගෝත්‍ර බර්බර් ජනයා අතර වේ. කැබිල්, සිවන්,ටීබු හා ටුවාරෙග් ප්‍රධාන බර්බර් ගෝත්‍ර අතුරින් සමහරකි. කුෂිටික් කොටසට අයත් අය ප්‍රධාන වශයෙන් ඉතියෝපියාව, සොමාලිලන්තය, උතුරු කීනියාව, අග්නිදිග මිසරය ආදි ප්‍රදේශවල වාසය කරති. බීජා, දනකීල්, ගුල්ලා, සොමාලි යනු ප්‍රධාන කුෂිටික් ගෝත්‍ර සමහරකි. වර්තමාන ඉතියෝපියා වාසීහූ ප්‍රධානකොට ම සෙමිටික් භාෂා විශේෂයක් කථා කරති. සංචාරක එඬෙර වර්ගයක් වන කුබාබිෂ්වරු ද සෙමිටික් භාෂාවක් කථා කරති.
සහරා කාන්තාරයට දකුණු දිගින් වූ ප්‍රදේශයේ වෙසෙන ප්‍රධාන ජනයා නීග්‍රෝවරුය. නීග්‍රෝවරුන්ට නෑකම් කියන නීග්‍රොයිඩ් නමින් හැඳින්වෙන කොට්ඨාසයක් ද එහි වාසය කරයි. නීග්‍රෝ ජනයාගේ සම ඉතා කළුය; හිසකේ බොකුටුය; නැහැය පැතලිය; දිගටි හිසින් යුත් ඔවුහු උසින් මධ්‍යම තරමේ මිනිස්සුය. එහෙත් රුවන්ඩා පිලූක්, ඩින්කා යනාදි ගෝත්‍රවල ජනයා ඉතා උසට වැඩුණු ශරීර ඇත්තෝය. භාෂාව අනුව නීග්‍රෝවරු බන්ටු හා සූඩානු යන ප්‍රධාන කොට්ඨාස දෙකකට බෙදනු ලැබෙත්. නීලෝටික් නම් වූ අනුකොට්ඨාසයක් ද සූඩානූ කොට්ඨාසයෙහිම ලා ගණිනු ලැබේ. ආකන්, අකීම්, අෂාන්ති, අසන්ඩෙ, බන්මනා, බසා, කනුරි, ක්පෙල්ලෙ, ක්රු, මලින්කෙ, මන්ඩෙ, මංබෙටු, මෙන්ඩෙ, මොයි, නූබා, නුබි, නූපෙ, සරකොලෙ, සෙනු‍‍පෙ, සොංහයි, ටැලන්සි, ටෙම්නෙ, ටිව්, වෙයි, වොලොfප්, යොරුබා, සහ ඉබෝ සූඩානු ගෝත්‍ර රාශියෙන් කිපයකි. අංකොලි අනුඅක්, ඩින්කා, කිප්යිග්, ලංගො, මසායි, නන්ඩි, එන්ඩොරොබො, නුවර්, ෂිලික්, සූක්, ටුරක්නා යන ගෝත්‍ර ද නිලෝටික් වර්ගයට අයත් හෙයින් පුළුල් වශයෙන් සූඩානු වර්ගයට අයත්ය. බන්ටු බස කථාකරන ජනයා නීග්‍රෝ අප්‍රිකාවෙන් තුනෙන් දෙකක් පමණ වූ ප්‍රදේශයක වෙසෙත්. අම්බො, බෙම්බා, බෙනා, වාගා, වොපි, ගන්ඩා, හෙනෙ, හෙරෙරො, ඉලා, කම්බා, කිකියු, කොංගෝකුබා, ලම්බා, ලොබෙබු, ලූබා, එම්පොන්ඩො, එන්ඩෙබෙලෙ, එන්ගුනි, එන්කෝලෙ, එන්යම්වෙයි, එන්ඉකා, එනයෙරො, පෙඩී, රුවන්ඩා, ෂොනා, සොතො, සූටා, ස්වායි, ටොන්ගා, ට්ස්වානා, වෙන්ඩා, බෝසා, යාවෝ, සූලූ යනු බන්ටු ගෝත්‍ර සමහරකි.
නිග්‍රෝවරුන්ට සමාන ලක්ෂණ ඇති වුව ද ඔවුන්ගෙන් වෙනස් වූ නීග්‍රෝයිඩ් යනුවෙන් හදුන්වනු ලබන වර්ගයට බුෂ්මන්, හොටෙන්ටොට්, පිග්මි යන කොට්ඨාස අයත්ය. මිටි බව මොවුන්ගේ විශේෂ ලක්ෂණයයි. මොව්හු බොයිසාන් භාෂා කථා කරති. කලාහාරී කාන්තාරයේ ද, කොන්ගෝ වනාන්තරවල ද වෙනත් ඈත පෙදෙස්වල ද වෙසෙන මොවුන් බන්ටු ආක්‍රමිකයන් විසින් එම පෙදෙස්වලට පලවා හරිනු ලැබූ ආදිවාසීන් වර්ගයකින් පැවත එන්නන් විය හැකියයි සමහරු කල්පනා කරති. ඇතැම් අප්‍රිකානු ජනයා අතර පවත්නා අපට නුහුරු සිරිත් විරිත්, අභිචාර විධි යනාදිය අරුම පුදුම ම්ලේච්ඡ ඒවා ලෙස සමහර අය හඳුන්වන්නේ ඒවා ඔවුන්ගේ සමාජ සංවිධානය හා ඒකාබද්ධ වී තිබෙන අයුරු වටහා නොගැනීම නිසායි. ඒවායේ ස්වභාවය හා පරමාර්ථය අවබෝධකර ගැනීමට මානව විද්‍යාව උපකාරී වෙයි.
අතිදීර්ඝකාලීන ඉතිහාසයක් ඇති, ගෝත්‍ර දහස් ගණනකින් සැදි, අප්‍රිකානු ජනතාව අතර අතිශයින් විවිධ වූ සමාජ ආයතන හා සමාජ සංවිධාන ක්‍රම තිබීම පුදුමයක් නොවේ. ඇතැම් අප්‍රිකානු ගෝත්‍ර අද පවා ආදිමිනිසුන් සේ ජිවත්වන නමුත් ඇතැම් ගෝත්‍ර සංකීර්ණ වූ දේශපාලන, සමාජ හා ආර්ථික ක්‍රම නිපදවා ඇති බව පෙනේ. ඉස්ලාම් හා ක්‍රිස්තියානි සභ්‍යත්වයන් ද බටහිර සංස්කෘතිය ද හා ගැටුණු අප්‍රිකානු සමාජ, සිරිත් විරිත් ගති පැවතුම් ආදිය අතින් ශීඝ්‍රව වෙනස් වෙමින් පවතින නමුත්, අප්‍රිකාවේ ඝන කැළෑවල වෙසෙන සිය ගණන් සමාජයන්හි සැලකියයුතු වෙනසක් ඇතිවීමට තව බොහෝ කලක් ගතවනු නොඅනුමානය.
අප්‍රිකාවේ ආගම්: අප්‍රිකානු දේශීය ජනතාව අතීතයේ සිට ම ඔවුන්ගේ මෙලෝ යහපත සඳහා මෙන් ම පරලෝ යහපත සඳහා ද සකස් කොටගත් විවිධ ජන ආගම් ඇදහූහ. සෑම අප්‍රිකානු රටක් ම අද දක්වාත් ජන ඇදහිලි අදහන ස්වදේශීය ජනයා වෙසෙති. මේ අප්‍රිකානු ජන ආගම් අතර ඉරසඳ වැනි ස්වාභාවික වස්තූන් පිදීම, මළගිය මුතුන්මිත්තන් පිදීම, සර්වසජිවවාදි (animistic) ඇදහිලි, දෙවොල් පිදීම් ආදිය සාමාන්‍යයෙන් පවතී. මේ හැර නොයෙකුත් අණවින ආදි අභිචාර විධි ද, මායම් විධි ද අප්‍රිකානු ගෝත්‍රික ජනයා අතර ප්‍රචලිතය. ඔළු දඩයම හා "ටැබූ" තහංචි ද, ස්ත්‍රී පුරුෂ දෙපාර්ශ්වයේ ම චර්මච්ඡේදනය හා හමේ රූප කෙටිම වැනි සංස්කාර විධි ද මෙම ජන ඇදහිලි අදහන්නවුන් අතර පවත්නා ආගමික පිළිවෙත්ය. ඉර හා සඳ බුෂ්මන්වරුන්ගේ විශේෂ පුදපුජාවට පාත්‍ර වේ. ස්වභාවධර්මය පිදීම හා පෞරාණික වීරයන් පිදීම හොටෙන්ටොට් ගෝත්‍රිකයන්ගේ ආගමේ ප්‍රධාන ලක්ෂණ වේ. බන්ටුවරුන්ගේ ප්‍රධාන ආගම මළගිය මුතුන්මිත්තන් පිදීමය.
උතුරු අප්‍රිකාවේ මොරොක්කෝව, ඇල්ජීරියාව, ටියුනීසියාව, ලිබියාව, මිසරය ආදි රටවල වෙසෙන හැමිටික් හා සෙමිටික් ගෝත්‍රවලට අයත් ජනයා වැඩි වශයෙන් ඉස්ලාම් භක්තිකයෝය. අවුරුදු දහසකට පමණ පෙර අප්‍රිකාවට පැමිණි ඉස්ලාම් ධර්මය උතුරු අප්‍රිකාවේ පමණක් නොව, බටහිර අප්‍රිකාවේ ද, ශීඝ්‍රව පැතිරිණ. දැනට මොරිටේනියාව, සෙනෙගල්, නයිජර් සැන්සිබාරය යන රටවල ජනයාගෙන් සීයේට 70කට වැඩියෙන් අදහන්නේ ඉස්ලාම් ධර්මයයි. මේ හැර සූඬානය උතුරු නයිජීරියාව හා මාලි වැනි රටවල ද බහුතර සංඛ්‍යාව ඉස්ලාම් භක්තිකයෝය. මෙකල අප්‍රිකාවේ පවත්නා ජගත් ආගම් අකුරෙන් ප්‍රධාන තැනක් ගන්නා ඉස්ලාම් ආගම අදහන්නෝ අප්‍රිකාවේ සෑම රටක ම මඳ වශයෙන් වුව ද දක්නා ලැබෙති.
ක්‍රිස්තුභක්තිය ද සෑම අප්‍රිකානු දේශයක ම ව්‍යාප්තව තිබේ. ඉතියෝපියාවේ ක්‍රිස්තුභක්තිය පැතුරුණේ සිව්වන ශතවර්ෂයේ දීය. ක්‍රිස්තියානි මිෂනාරි කටයුතු නියම වශයෙන් අප්‍රිකාවෙහි ඇරඹුණේ 17 වන ශතවර්ෂාරම්භයේ දී පෘතුගීසීන් විසිනි. ඉන්පසු ප්‍රංස, ඕලන්ද, ඉංග්‍රීසි හා බෙල්ජියානු ජාතිකයෝ ද විවිධ ප්‍රදේශවල මිෂනාරි කටයුතුවල යෙදුණාහ. කොංගෝව, වැහෝමි, දකුණු අප්රිකාව, ලයිබීරියාව, රොඩේසියාව, ඝානාව ආදි රටවල බොහෝ ස්වදේශිකයෝ විවිධ ක්‍රිස්තියානි නිකායවලට අයත් වෙති. අප්‍රිකාවේ පැතිර පවත්නා ක්‍රිස්තියානි සභා නම් කතෝලික, කොප්ටික් හා විවිධ රෙපරමාදු නිකායයෝයි. මේ හැර කීනියාව ආදි රටවල ස්වදේශිකයන් අතර ඒ ඒ දේශයන්ට අනුරූපව සකස් කොට ගත් ක්‍රිස්තියානි නිකායයෝ ද වෙත්. ක්‍රිස්තියානි ඉස්ලාම් වැනි ආගම් අදහන්නවුන් අතර පවා අප්‍රිකානු දේශීය ආගමික පිළිවෙත් මුල් බැස ගෙන තිබෙනු පෙනේ.
තවද කීනියාව දකුණු අප්රිකාව ටැංගනීකාව ආදි රටවල වෙසෙන ඉන්දියානු ජාතිකයෝ හින්දු ආගම අදහති. ඔවුනතර බෞද්ධයෝ ද ස්වල්ප දෙනෙක් සිටිති. මේ රටවල කොන්ෆියුසියානු ධර්මය පිළිපදින චීන ජාතිකයෝ ටික දෙනෙක් ද වෙති.
ඇල්ජිරියාව ටියුනීසියාව මොරොක්කෝව වැනි දේශයන්හි යුදෙව් ආගම අදහන්නෝ ද සෑහෙන සංඛ්‍යාවක් සිටිති.
කලාව: නානා ජාතීන් වෙසෙන, විවිධ දේශගුණ කලාපවලින් යුත්, විශාල මහාද්වීපයක් වන අප්‍රිකාවට පොදු සභ්‍යත්වයක් හෝ කලාවක් හෝ කිසිම කලෙක නොවීම පුදුමයක් නොවේ. නයිල් ගංගා නිම්නයෙහි පිහිටිට මිසරයෙහි ක්‍රි.පූ. ශතවර්ෂ ගණනකට පෙර මහඟු සභ්‍යත්වයක් පැවැත්තේය. ඇතන්ස් හා ස්පාටා ආදි ග්‍රීක පෞර රාජ්‍යයන් සමෘද්ධියෙන් අගතැන් පැමිණ කාලයේ දී ග්‍රීක සභ්‍යත්වය හා පාණ්ඩිත්‍යය අප්‍රිකාවේ මධ්‍යධරණී වෙරළබඩ පෙදෙස්වල පැතිර ගිය බවට සැකයක් නැත. ක්‍රි.ව. පළමුවන ශතවර්ෂයේ සිට අප්‍රිකාවේ උතුරු වෙරළබඩපෙදෙස් කෙරෙහි රෝමන් සභ්‍යත්වය බලපාන්නට විය. එහෙත් යටකී හැම සභ්‍යත්වයක් ම එක්තරා ප්‍රදේශයකට පමණක් සීමා වූයේය. ඊට ප්‍රධාන හේතුව නම් ගමනාගමනය අපහසු වීමයි.
දීර්ඝ ඉතිහාසයක් ඇති අප්‍රිකා මහාද්වීපයේ වරින් වර බිහිවූ නොයෙක් සංස්කෘතීන් අනුව නොයෙක් කලා සම්ප්රදායයෝ ඇති වූහ. ක්‍රිස්තුවර්ෂයට පෙර අවුරුදු 4000ක් පුරා මිසරයේ ඇති වූ කලා අප්‍රිකානු කලා යන නමින් හැඳින්විය හැකි බව ඇතැමුන්ගේ මතයයි. මෙම මිසර කලා සම්ප්‍රදායන් ද ග්‍රීක රෝම හා කාතෙජ් කලා සම්ප්‍රදායන් ද ඇතැම් මුස්ලිම් කලා සම්ප්‍රදායන් ද වරින්වර අප්‍රිකා මහාද්වීපයෙහි දියුණුවී ගියා මෙන් ම ඒවා නිසා ඈත ගම්නියම්ගම්වල පවා කලා පෝෂණය විය. එසේ වුව ද අප්‍රිකානු කලා යනුවෙන් සාමාන්‍යයෙන් හැඳින්වෙන්නේ බටහිර හා නිරක්ෂ රේඛාසන්න ප්‍රදේශවල වාසය කරන බන්ටු හා නීග්‍රෝ ගෝත්‍රවලට අයත් ජනයාගේ කලාය.
අප්‍රිකානු කලා පිළිබඳ හැඳින්වීමක දී ආදි මිනිසාගේ කලා පිළිබඳ ඇතැම් සාමාන්‍ය කරුණු සලකා බැලීම ප්‍රයෝජනවත්ය. ආදී මිනිසාගේ කලා තමන්ට නුපුරුදු වීම, ඔහු පහත් යයි සිතීම, ඔහුගේ කලා කෘතීන්ගේ අදහස තේරුම් නොගැනීම යනාදිය හේතුකොටගෙන බොහෝ කාලයක් ගතවන තෙක් ඔහුගේ කලා ශිෂ්ට යයි සම්මත බටහිර රටවල සැලකිල්ලට භාජන නොවීය. එහෙත් පසුකල මානව විද්‍යාඥයන් ද කලාරසිකයන් ද විසින් ආදි මිනිසාගේ කලා පිළිබඳ උනන්දුවක් එම රටවල ඇති කරන ලදි. මානව විද්‍යාඥයා බොහෝවිට ආදි මිනිසාගේ කලා ඒවායේ සමාජ පරිසරය තුළ බහා තේරුම් ගැනීමට වෑයම් කරයි. කලාරසිකයා බොහෝවිට එම සමාජ පරිසරය සම්පූර්ණයෙන් ම අමතක කර දමා ආදී මිනිසාගේ කලාකෘති ද නවීන කලාකෘති ලෙස සලකා රසවිඳින්නට තැත් කරයි. ආදි මිනිසාගේ කලා පිළිබඳ නියම අවබෝධයක් ලබාගත හැක්කේ මේ අන්ත දෙකින් එකකට නොපිවිස දෙක ම අනුව කලාකෘති පරීක්ෂා කිරීමෙනි. ආදි මිනිසාගේ කලා ඔහුගේ පෞද්ගලික ජීවිතයට මෙන් ම සමාජ, ආගමික හා ආර්ථික ජීවිතයට කෙළින් ම සම්බන්ධ බව ද බොහෝවිට ඔහුගේ කලාකෘති අලංකාර කරන ලද ප්‍රායෝගික වස්තු බව ද කල්පනා කළයුතුය.
අප්‍රිකානු ස්වදේශිකයන්ගේ කලා අතර ප්‍රධාන වන්නේ කැටයම් කලාවයි. ලීයෙන්, මැටියෙන්, ගලින් හෝ ලෝහවලින් නිමවූ දේව රූප, වෙස් මුහුණු, ජනනායකයන්ගේ රූප ආදි නොයෙක් කෘතිවල මෙම කැටයම් දක්නා ලැබේ. ගස්වල පොතු වලින් ගත් නූල් හා වෙනත් නූල්වලින් වියන ලද රෙදිවල ඇති නොයෙක් රටා ද ප්‍රධාන කලාකෘති කොට්ඨාසයකි. අනික් කෘති අතර අලංකාර කරන ලද හෙල්ල, පිහියා, හිස් වැසුම් ආදිය ද පිඟන් කොප්ප ආදි නොයෙක් බඳුන් ද සැලකිය යුතු වෙයි. නිග්‍රෝ කැටයම් ප්‍රධාන වශයෙන් දක්නට ලැබී ඇත්තේ බෙල්ජියානු කොංගෝව, ප්‍රංස සූඩානය, අයිවරිකෝස්ට් හා ඝානා, ගිනි, නයිජිරියාව, ගාබොං, කැමරූන් ආදි ප්‍රදේශවලය. බුෂොන්ගෝ, බලූබා, බකුබා, අෂාන්ති, බවුලෙ, එම්fපෑං,සහ එම්පොංචෙ කැටයම් කලාවට ප්‍රසිද්ධ ගෝත්‍ර සමහරකි. බෙනින් නම් වූ ප්‍රදේශයෙහි, විශේෂයෙන් ම 16 හා 17 වැනි ශතවර්ෂවල, ලෝකඩ පිළිම වාත්තුකිරීම ඉතාමත් දියුණු අවස්ථාවක පැවතිණි. මෙසේ ලෝකඩ පාවිච්චි කොට තාත්විකත්වය හා සම්මිශ්‍රණය වූ ශෛලිගත කිරීමකින් යුත් අනර්ඝ මනුෂ්‍ය රූප ද දඩයම් කිරීම පිළිබඳ දර්ශනාදිය ද නෙළනු ලැබීය. බොහෝවිට කලා කෘතියක් නිපදවන ලද්දේ අධික ලෙස ශෛලිගත කළ ක්‍රමයකටය. එහෙත් ප්‍රදේශයෙන් ප්‍රදේශයට ශෛලියේ වෙනස්කම් බොහෝවිට දක්නා ලැබේ.
නූතන කලාව කෙරෙහි බලපෑම්: අප්‍රිකානු කලා යුරෝපයේ ඇතැම් නවීන කලා සම්ප්‍රදායයන් කෙරෙහි තදින් බලපෑවේය. පශ්චාත් ප්‍රභාවශීලවාදි (Post-Impressionist) යුගයේ මොරිස් ඩි ව්ලැමික්, ආංද්‍රෙ දරේන්, පාබ්ලො පිකාසෝ, ජෝජර්ස් බ්‍රාක්, කොන්ස්ටන්ටින් බ්‍රන්සුසි, ජේක්ස් ලිප්විට්ස් හා වෙනත් නව්‍යවාදි (Modernist) සිත්තරු නීග්‍රෝ කැටයම් ශිල්ප බෙහෙවින් අනුගමනය කළහ. අප්‍රිකානු කලාකෘතිවල දක්නා ස්වතන්ත්‍රභාවය ශෛලිගතභාවය රටාව ආදි සෞන්දර්යාත්මක ලක්ෂණවලින් විස්මයට පත් ඔව්හු එම කලාකෘති ම්ලේච්ඡ මිථ්‍යාදෘෂ්ටිකයන්ගේ දේවරූප හැටියට හඳුන්වන්නන් විවේචනයට භාජන කරමින් එහි කලාත්මක අගය පෙන්නූහ. වර්තමාන චිත්‍රකලාව පමණක් නොව මූර්තිකලාව ද අප්‍රිකානු කලාවල බලපෑමට අසුවිය.
ලීයෙන් කරන ලද කෘති වැඩිකල් නොපැවතීම නිසා බොහෝ ලී කැටයම් අභාවයට පත්වන්නට ඇත. ආගමික හේතු නිසා ද ගෝත්‍ර ජනයා ම ඇතැම් ඒවා විනාශ කරන්නට ඇත. නිදසුන් වශයෙන්, බාර ඔප්පු කිරීමාදියෙහි දී පිළිමවලට ඇණ ගැසීම ද, දෙවියන් හැර ගියායයි යන විශ්වාසයෙන් පිළිම විසිකර දැමීම ද පෙන්විය හැක. තවද, ආගම්භක්තියෙන් අන්ධ වූ කි්‍රිස්තියානි මිෂනාරිවරු මෙම කෘතීන් ගොඩ ගොඩවල් වශයෙන් පුලුස්සා විනාශ කොට දැමූහ. දැනට කෞතුකාගාරාදියෙහි දක්නට ඇත්තේ පැරණි ලී කැටයම්වලින් ඉතා සුළු සංඛ්‍යාවක් පමණකැයි සිතිය හැකිය. අධිරාජ්‍යවාදයත් ඊට පසුව ඇති වූ කර්මාන්ත දියුණුවත් ඊට පසුව ඇති වූ කර්මානත් දියුණුවත් හේතුකොටගෙන ගෝත්‍ර සංස්කෘතිය ඛණ්ඩ වී ගියෙන් එම කලාකෘති නිපදවීමට හේතුවූ සමාජ අවශ්‍යතා නැතිවී ගිය බව ද සැලකිය යුත්තකි. දැන් පිටරැටියන් උදෙසා නිපදවනු ලබන අප්‍රිකානු කලා කෘති පැරණි ඒවාට වඩා කලාත්මක අගයෙන් පහත් බව කියනු ලැබේ.
(අප්‍රිකාවේ සෑම රටක් ගැන ද ප්‍රධාන නගර කඳු, ගංගා,විල්, ප්‍රධාන ගෝත්‍ර හා භාෂා යටතේ ද අකාරාදි ක්‍රමයෙන් ලිපි පළ වේ. පහත දැක්වෙන ලිපි ද බලන්න:
අප්‍රිකාවේ භාෂා, අබූ සිම්බල්, අරාබි සංගමය, ඉස්ලාම් ආගම, කාන්තාර, කාලාහාරි, ගොන්ඩ්වානාලන්තය, ටුංගලා ඇල්ල, නයිල් නදී ශිෂ්ටාචාරය, පාරාවෝ, පිරමිඩ්, පෘතුගාලය, ප්‍රංස සංගමය, බෙල්ජියම, බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය, මධ්‍යධරණී ප්රදේශ, මහාද්වීප, රතුමුහුද, වනාන්තර, වහල් වෙළඳාම, වික්ටෝරියා ඇල්ල, වෙල්ට්, සූවස් ඇළ, සහරා ස්පින්ක්ස්.)
අප්‍රිකාවේ භාෂා: අප්‍රිකාවේ භාවිත වන භාෂා එක ම භාෂා පවුලකට අයිති ඒවා නොවේ. සමහර වාග්විද්‍යාඥයන් එම භාෂාවන් සෙමිටික්-හෙම්ටික්, සුඩානු, බුෂ්මන්, බන්ටු යන පවුල් හතරට බෙදා දක්වන අතර තවත් විද්‍යාඥයෝ ඒවා ගණ 5කට බෙදති. අප්‍රිකානු භාෂාවලින් සමහරක් ලක්ෂ සංඛ්‍යාත ජනකායයන් විසින් භාවිත කරනු ලබන අතර, ඇතැම් භාෂා සිය ගණන් ජනයා විසින් පමණක් භාවිත කරනු ලැබේ. බහුතර ජන සංඛ්‍යාවක් විසින් ව්‍යවහාර කරනු ලබන භාෂාවන් අතර අරාබි, හවුසා, ස්වාහීලි යන මේවා මුල් තැන ගනී.
විශේෂ ලක්ෂණ: පදසාධන විධි අතින් ද ශබ්ද අතින් ද අප්‍රිකානු භාෂා බොහෝ සෙයින් සිංහලයට වෙනස් වෙයි. අප්‍රිකානු භාෂා අතුරින් බොහෝ ගණනක් තනු භාෂායි. එනම් උච්චාරණය කිරීමේ දී යොදන තනුව අනුව එක ම වචනය අර්ථ කීපයක යෙදිය හැකි භාෂායි. උම්බුන්දු භාෂාවේ "ඔම්බඹි" යන වචනය මීට නිදර්ශනයකි. එය පහත් ස්වරයකින් උච්චාරණය කළ "සෙම්ප්‍රතිශ්‍යාව" "උණ" යන අර්ථ ගෙන දෙයි. උස් ස්වරයකින් උච්චාරණය කළ කල පඳුර, මුවා යන අර්ථ ප්‍රකාශ කරයි. ඊව් භාෂාවේ "දො" යන වචනය උස් ස්වරයකින් කී කල "කියන්න" යන අර්ථය ගනී; පහත් ස්වරයකින් කී කල "කණගාටු වෙනවා" යන අර්ථය ගනී; මධ්‍ය ස්වරයකින් කී කළ "නිදනවා" යන අර්ථය පැවසෙයි. අප්‍රිකානු භාෂාවලට පමණක් විශේෂ වූ ශබ්ද වර්ගයන් නම් "ක්ලික්" ශබ්දයි. ලොකයේ අන් කිසි ම පෙදෙසක ක්ලික් ශබ්ද භාවිත වන බවක් සොයාගෙන නැත. ගොනුන් දැක්කීමේ දී යොදන "ජඃ, චහ්" වැනි ශබ්ද අපට මදක් හුරුය. ක්ලික් ශබ්දය ඊට සමාන වුව ද එතරම් පහසුවෙන් උච්චාරණය කළ නොහැකිය. අප්‍රිකානු භාෂාවල ස්වර පහක් හෝ හතක් වේ. කථා කිරීමේ දී ශ්වාස නාලය වසා ශබ්ද ඇනහිටවීම ද අප්‍රිකානු භාෂාවල දක්නට ලැබේ.
බොහෝ අප්‍රිකානු භාෂාවන්හි ප්‍රත්‍යය ගැන්මෙන් සෑදුණු වචන සුලභව දක්නට ලැබේ. මේ ප්‍රත්‍යය ශබ්දයන්ට මුලින් හෝ අගින් වැටී බහු අර්ථය හෝ විභක්ති අර්ථය ප්‍රකාශ කරයි. ප්‍රත්‍යය ගැන්මෙන් ඒකවචන බහුවචන භේදය ප්‍රකාශ කෙරෙන හැටි පහත සඳහන් නිදසුන්වලින් පෙනෙනු ඇත:
ඒකවචන බහුවචන
යස්ගු ආ භාෂාව උ-තු (කන) අ-තු
ගුරේෂා ත-ඉ(කන) තු-එ
ගුර්මා ඔ-යොම්බා(දාසයා) ඉ-යිම්බි
ඇතැම් භාෂා ඒකවචන වාක්‍ය හා බහුවචන වාක්‍ය වෙන් කොට දක්වන්නේ වාක්‍යයක හැම වචනයකට ම ඒකවචන හෝ බහුවචන ප්‍රත්‍යය යෙදීමෙනි. ස්වාහීලි බසින් ගත් පහත දැක්වෙන නිදසුනෙන් මේ ප්‍රයෝගය පැහැදිලි ව පෙනෙනු ඇත.
කි-සු කි-කලි කි-මොජා කි-මෙ-පොතා (එක තියුණු පිහියක් නැතිවී ගොස්ය.) මෙහි ‘කි’ යන්නෙන් ඒකත්වය හැඟවේ. බහුත්වය හඟවනු ලබන්නේ "වි" යන්නෙනි. එවිට ඒ වාක්‍යය බහු වචනයට නැ‍ඟෙන්නේ මෙසේය. වි-සු වි-කලි වි-මොජා වි-මෙ-පොතා.
ඇතැම් භාෂාවල නාමපද සත්ව, වෘක්ෂ, ද්‍රව්‍ය යනුවෙන් ලිංග තුනකට බෙදේ. ක්‍රියාපද සාධනය ඉතා ව්‍යාකූල ස්වරූපයක් ගනී.
ලේඛන සම්ප්‍රදාය: බොහෝ අප්‍රිකානු භාෂාවලට විශේෂ ලේඛන සම්ප්‍රදායක් නැත. බටහිර යුරෝපීයයන් විසින් ඒ භාෂා ලිපිගත කිරීම සඳහා අවශ්‍ය විශේෂ සංකේතයන්ගෙන් ද යුක්ත කොට රෝමානු අක්ෂරමාලාව යොදාගනු ලැබීය. පුරාණයේ පටන් අප්‍රිකාවේ පැවතුණාවූ හෝ පවත්නාවූ ලේඛන සම්ප්රදායයෝ පහත දැක්වෙත්:
අ. මිසරයේ රූප සංකේත සම්ප්‍රදාය. මෙය දැනට භාවිත නුවුව ද පුරාණ මිසරයේ සභ්‍යත්වය පෙන්නුම් කරන සාධකයකි.
ආ. ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් 200 හා 400 අතර ග්‍රීක හා මිසර ලේඛන ක්‍රමයන්ගේ ආභාසයෙන් සකස් කොටගෙන භාවිත වූ කොප්ටික් සම්ප්‍රදාය.
ඇ. මිසර ලේඛන ක්‍රමයේ ආභාසයට ලක්ව සකස් වූ ලිබියන් සෙල්ලිපි ලේඛන සම්ප්‍රදාය
ඈ. තමාෂෙක් භාෂාව ලිවීමට යොදාගනු ලබන තිෆිනාගේ ලේඛන ක්‍රමය
ඉ. ක්‍රිස්තු වර්ෂයෙන් 1300 පමණ පටන් මධ්‍යම ඇබිසීනියාවේ භාවිත වන අම්හාරික් ලේඛන සම්ප්‍රදාය.
ඊ. අරාබි ලේඛන සම්ප්‍රදාය
උ. ලයිබීරියාවේ නීග්‍රෝ ලේඛන සම්ප්‍රදාය වූ වය් සම්ප්‍රදාය.
අප්‍රිකානු භාෂා ගණ: අප්‍රිකාවේ භාෂා අටසියයක් පමණ භාවිත වේ. මින් සමහරක් ලක්ෂ සංඛ්‍යාත ජනකායන් විසින් භාවිත කෙරෙන අතර බොහෝ භාෂා ඉතා කුඩා ප්‍රදේශවලට සීමා වී පවතී. සුළු කොටසක් හැරෙන විට සෙසු භාෂා යාබද ප්‍රදේශයේ වැසියන්ට පවා තේරුම් ගත නොහැකි වන පරිදි ඒ ඒ පෙදෙස්වලට ම සීමාවී ඇත. ලක්ෂ සංඛ්‍යාත ජනකායයන් විසින් භාවිත වන ප්‍රධාන භාෂා නම්:
අ. ස්වාහීලි (නැගෙනහිර අප්රිකාව)
ආ. ලිංගාලා (කොංගෝ මිටියාවත)
ඇ. සාංගෝ (සමක අප්රිකාව)
ඈ. හවුසා (බටහිර අප්රිකාව)
ඉ. අරාබි (උතුරු අප්රිකාව හා සුඩානය) යන මේයි.
නානා ප්‍රදේශවල වැසියන් පොදු භාෂා හැටියට භාවිත කරන භාෂා අතුරින් ප්‍රධාන භාෂා නම්:
අ. උම්බුන්දු (පෘතුගීසීන් සතු බටහිර අප්‍රිකාවේ පොදු භාෂාව)
ආ. ස්වාහීලි (නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ පොදු භාෂාව)
ඇ. හවුසා (බටහිර අප්‍රිකාවේ පොදු භාෂාව) යන මේයි.
කූන්, ලූක්ස්, ග්‍රීන්බ’ග් වැනි වාග්වේදීන්ගේ පර්යේෂණවලට අනුව, අප්‍රිකානු භාෂා පහත සඳහන් ගණ පහට බෙදා දැක්විය හැකිය:
1. හැමිටික්-සෙමිටික්
2. නයිජර්-කොංගෝ
3. මැක්රෝ-සුඩානු
4. ක්ලික්
5. මධ්‍ය සහරා
මේවා හැර තවත් කුඩා භාෂා ගණ ස්වල්පයක් ඇත.
හැමිටික්-සෙමිටික් ගණය: උතුරු අප්රිකාව මුළුල්ලෙහි ම පාහේ පැතිර පවත්නා මෙකී භාෂා ගණයේ හැමිටික් කොටස නිලෝටික් නීග්‍රෝ, ඩිංකා, ෂිල්ලුක් හා නූවර් යන ජනයා විසින් ද නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ මසායිවරුන් විසින් ද භාවිත කරනු ලැබේ. බර්බර්, හවුසා, තමාෂෙක්, ගල්ලා, සෙමාලි ආදිය ප්‍රධාන හැමිටික් භාෂායි. සෙමිටික් භාෂා අතර ප්‍රධාන වන්නේ අරාබි බසය. රතුමුහුදු පෙදෙසෙහි බනි අමර්වරුන් කථාකරන ටිග්‍රී බස ද මේ කොටසට අයත් වෙයි. හැමිටික්-සෙමිටික් ගණය නැවතත් කොටස් පහකට බෙදේ:
අ. මොරොක්කෝවේ, ඇල්ජීරියාවේ හා සහරාවේ ඇතැම් පෙදෙස්වල භාවිත වන බර්බර් කොටස.
ආ. උතුරු අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන බස වූ අරාබි බස ඇතුළත් සෙමිටික් කොටස.
ඇ. මිසර ලිපිවලින් දතහැකි පුරාණ මිසර බස. (මෙය දැනට භාවිත නොවේ.)
ඈ. උතුරු නයිජීරියාවේ හා ඒ අසල පෙදෙස් භාවිත වන හඋසා බස ප්‍රධාන කොට ඇති වැඩ් භාෂා කොටස.
ඉ. බේජා, අගවු, පෙරදිග කුෂිටික්, බටහිර කුෂිටික් හා දකුණුදිග කුෂිටික් යනුවෙන් නැවතත් පස් කොටසකට බෙදී ඉතියෝපියාවේ හා ඒ අසබඩ පෙදෙස්හි භාවිත වන කුෂිටික් කොටස. හැමිටික්-සෙමිටික් භාෂා තනු භාෂා නොවේ. ඒවායේ ව්‍යාකරණමය ලිංග භේදයක් වෙයි. ක්‍රියා පද සාධනය සංකීර්ණය, ප්‍රත්‍යය සංඛ්‍යාව විශාලය. ඒකවචන බහුවචන ප්‍රභේදය දැක්වීමට නොයෙක් ස්වරූපයෙන් ප්‍රත්‍යයෝ භාවිත කරනු ලැබෙත්.
නයිජර්-කොංගෝ ගණය: බටහිර අප්රිකාව හාත්පස ද, සහරාවෙන් දකුණු දෙස ද, කොංගෝ මිටියාවත පෙදෙසේ වැඩි හරියක ද පැතිර පවත්නා මේ භාෂා ගණය තවමත් නිශ්චය වශයෙන් වර්ග කොට නැතත් පහත සඳහන් පරිදි කොටස් අටකට බෙදෙන බව පෙනේ;
අ. බංඩා, ග්සන්දෙ, සංගො, බ්වකා, මොන්දුංගා, සෙරෙන්දොගො, බරම්බෝ, ග්බයා ආදිභාෂාවලින් යුක්තව ඉංග්‍රීසින් හා මිසරයන් සතු සුඩානයේ පැතිර පවතින පෙරදිග කොටස.
ආ. බස්සා, කමුකු, කතබ්, මුන්ෂි, ජුකුන්, එකොස්, එෆික් ආදි භාෂාවලින් යුක්තව කොංගෝ මිටියාවත, ඇංගෝලා, මොසැම්බික් යන පෙදෙස්වලත් දකුණු අප්‍රිකාවේ බොහෝ කොටස්වලත් භාවිත වන බන්ටු භාෂා ගණය වූ මධ්‍යම කොටස.
ඇ. තෙම්නෙ, බුලෝමි, කිස්සි, ලිම්බා, ගෝලා ආදි භාෂාවලින් යුත් පෙරදිග කොටසකින් ද, ද්යෝලා, සරර්, පෙපෙල්, කන්‍යෝප්, බිජිගෝ, බූලන්දා, කොබියානා, කසංගා, බන්යුන්, නලු, ෆුලානි ආදි භාෂාවලින් යුත් බටහිර කොටසකින් ද යුක්ත වූ බටහිර අත්ලන්තික් කොටස.
ඈ. මලිංකේ, බම්බාරා, සොනින්කේ, ක්පෙල්ලෙ-මෙන්දෙ යනාදී භාෂාවලින් යුක්තව ප්‍රංසය සතු බටහිර අප්‍රිකාවේ මධ්‍යම හා පහත් නයිජර් මිටියාවතේ ද ලයිබීරියාවේ හා සියෙරාලියොනයේ ද භාවිත වන මන්දිංගෝ භාෂා කොටස.
ඉ. මොස්සි, ග්රුස්සි, තෙම්, බර්ගු, ගුර්මා, කිලිනා, සෙනුෆො යනුවෙන් තවදුරටත් ප්‍රභේද හතකට බෙදා දැක්විය හැකි ගුර් භාෂා කොටස.
ඊ. නයිජීරියාවේ භාවිත වන යොරුබා, නූපෙ, ඉග්බෝ, එග්දො යනාදි භාෂාවලින් ද ව්චි, අෂාන්ති, ෆන්ති, අග්නි, ගුං, ගාං යන භාෂාවලින් හා ලියිබීරියාවේ ක්රූ භාෂාවලින් ද යුත් ක්වා භාෂා කොටස.
උ. නයිජර් මුවදොර ඉජො භාෂා කොටස.
ඌ. චන්බා, දකා, වෙරෙ, ලොංගුඩා, යුංගර්, ජෙන්, කම් ආදි භාෂාවලින් යුක්තව කැමරූන් පෙදෙසේ භාවිත වන අදමාවා කොටස.
නයිජර්-කොංගෝ භාෂා තනු භාෂාය. ඒකවචන බහුවචන ප්‍රභේදය සඳහා මුල දී නිදසුන් දක්වන ලද්දේ මේ භාෂා ගණයෙනි.
මැක්රෝ-සුඩානු ගණය: නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේත් නයිල් මිටියාවතේ ඉහළ කොටසේත් භාවිත වන මේ ගණය කොටස් හතරකට බෙදේ:
අ. නයිල් මිටියාවත ආදි පෙදෙස්හි භාවිත වන නූබියන් ප්‍රාදේශික භාෂා, තබි, දිදිංගා මූර්ලෙ, මෙරතින්, දගු, නිලොටික්-මහාතඩාග භාෂා යනුවෙන් කොටස් හයකට බෙදෙන පෙරදිග සුඩානු කොටස. මෙයින් නිලොටික්-මහාතඩාග භාෂා ප්‍රධාන තැන ගනී.
ආ. ලෙන්ඩු, මොම්වු-බලේසේ, මංග්බෙත්තු, මොරු-මදි, ක්‍රෙද්ජ්, බොංගො-බකා-බගිර්මි සරා යනුවෙන් හයකට බෙදෙන මධ්‍යම සුඩානු කොටස.
ඇ. වයඹදිග ඉතියෝපියාවේ කුනාමා කොටස.
ඈ. ඉතියෝපියාවත් සුඩානයත් අතර මායිම් පෙදෙස් භාවිත වන පර්ටා කොටස.
මේ ගණයේ භාෂා ද තනු භාෂාය. බහුවචන සාධනය සංකීර්ණය. නාමපදයන්ගේ වර්ග කිරීමක් නැත. මහාතඩාග පෙදෙසේ භාෂාවල ව්‍යාකරණමය ලිංග භේදයක් දක්නා ලැබේ.
ක්ලික් ගණය: මේ ගණය කොටස් තුනකට බෙදේ:
අ. බුෂ්මන්වරුන්ගේ කොය්සා භාෂා හා දකුණු අප්‍රිකාවේ හොටෙන්ටොට්.
ආ. පෙරදිග අප්‍රිකාවේ සන්දාවෙ.
ඇ. පෙරදිග අප්‍රිකාවේ හද්ග්සාපි.
තනු භාෂා වූ මෙකී භාෂාවලින් කිහිපයක ව්‍යාකරණමය ලිංග භේදයක් වෙයි. ක්ලික් ශබ්ද ඇතිවීම මේ ගණයේ විශේෂ ලක්ෂණයයි.
මධ්‍යම සහරා ගණය: මේ භාෂා ගණය කොටස් තුනකට බෙදේ:
අ. කනුරි (උතුරු නයිජිරියාව.)
ආ. තේදා (මධ්‍යම සහරාව.)
ඇ. ග්සගාවා හා බර්ටි (ඈත පෙරදිග පෙදෙස.)
මේ භාෂාවල ලිංග භේදයක් දක්නට නැත. නාමපද වර්ග කළයුතු ද නොවේ. නාමපද විභක්ති ගනී. ක්‍රියාපද සාධනය සංකීර්ණය.
කර්තෘ:එම්.ඩබ්ලිව්. සුගතපාල ද සිල්වා
(සංස්කරණය:1963)
