නාලන්ද
මාතලේ දිස්ත්‍රික්කයේ වගපනහ උඩසිය පත්තුවේ පිහිටි ගමකි. මෙය ප්‍රකට ව ඇත්තේ මෙහි ඉදිකොට තිබෙන ගෙඩිගේ සම්ප්‍රදායට අයත් බුදුගෙය නිසා ය. මාතලේ-දඹුල්ල පාරේ 48 වන කිලෝ මීටර් කණුව අසල වූ නාලන්ද තානායම ඉදිරිපසින් විහිදෙන ප්‍රවේශ මාර්ගයෙන් නාලන්ද ගෙඩිගේ වෙත ළඟා විය හැකි ය. මහපාරේ සිට ගෙඩිගේ භූමියට දුර කිලෝ මීටර් 1.2කි.
මෙහි ඇති ප්‍රධාන ම පුරාවස්තු නම් ගෙඩිගේ නමැති බුදුගෙය සහ ස්තූපයයි. ගඩොල් බැම්මකින් වට වූ සතරැස් මළුවක මේවා ඉදිකොට තිබේ. හිස සුන් බුදුපිළිම දෙකක්, බුදුපිළිමයක පාදය, බෝධිසත්ව රූපය කෙටූ ගල්පුවරුවක්, කුඩා මුරගලක්, යන්ත්‍රගලක් සහ හිඳි ගණදෙවි රුවක් මෙහි නටබුන් අතර වේ.
ස්ථානයෙහි තිබෙන ප්‍රධාන ගොඩනැගිල්ල ගෙඩිගෙයයි. එය තනිකර කළුගලින් ඉදිකර තිබේ. ඊට ඇතුල්වීමට සඳකඩපහණ සහිත පඩිපෙළක් ද පෝටිකෝවක් ද වෙයි. පඩිපෙළ දෙපස කොරවක්ගල් ඇත. ඊළඟට ඇත්තේ මණ්ඩපයයි. ඊට ඇතුළුවීමට ගජලක්ෂ්මි රූකමින් කැටයම් කළ ගල් උළුවස්සක් තිබේ. එහි එළිපත්තෙහි වාමන රූප තුනකි. මණ්ඩපය තුළ එකකට සතර බැගින් වූ කණු පේළි දෙකක් දෙපස තිබේ. මධ්‍යයෙහි ගර්භය බුදුගෙයට සුදුසු ලෙස තනා තිබේ. එහෙත් මෙහි සැලැස්ම හින්දු කෝවිලකට සමාන ය. මෙහි ඇතුල් බිත්ති හිස් ය. පිට බිත්ති තට්ටු තුනකට මතුකොට කූඩු සහිත ව සාදා ඇත. මෙහි වහල ද ගලින් ම නිමවා තිබේ.
මළුවෙහි වූ අනෙක් එක ම ගොඩනැගිල්ල කුඩා ස්තූපයයි. එහි වටප්‍රමාණ මීටර් 25ක් පමණ වේ. මේ දාගැබ පේසා වළලු තුන දක්වා නෂ්ටාවශේෂ වී පැවතුණි.
මෙහි තිබී හමු වූ ශිලා ලිපිය නව වන හෝ දහ වන සියවසට අයත් එකක් බව ද එහි ඇත්තේ මෙහි වූ විහාරයේ පාලනය පිළිබඳ නීතිමාලාවක් බව ද උගතුන්ගේ නිගමනයයි.
දැනට ඇත්තේ ප්‍රතිනිර්මාණය කරන ලද නාලන්ද ගෙඩිගෙය හා ස්තූපයියි. මහවැලි සංවර්ධන යෝජනා ක්‍රමය නිසා නාලන්ද පුරාවිද්‍යා භූමිය මුළුමනින් යට වී යාමේ තර්ජනයක් 1970 දී මතුවිය. ගෙඩිගෙය හා අනෙකුත් ගොඩනැගිලි ගලවා ඉවත් කිරීමට ඒ සමඟ ම පියවර ගනු ලැබී ය. අනතුරුව, එය කලින් තිබුණු ස්ථානයේ ම භූමිය ජලයට යට නොවන සේ උස් කොට නැවත ඉදිකිරීමට 1977 දී තීරණය කරන ලදි. මේ අනුව ක්‍රියා කොට ගෙඩිගේ භූමියත් ප්‍රවේශ මාර්ගයත් අඩි 23ක් උස් වන සේ පස් පුරවා උස් කරන ලද භූමියෙහි ගෙඩිගෙය හා ස්තූපය ප්‍රාකාරයෙන් වට වූ මළුවෙහි ඉදිකිරීම 1980 දී අරඹන ලදුව 1985 දී නිමකරන ලදි. අලුත් උස් බිමෙහි මහවැලි වතුරින් වට වී ඇති නාලන්ද ගෙඩිගේ මනස්කාන්ත දර්ශනයකි.
මහබලිපුරම්හි පල්ලව ගෘහ නිර්මාණ සම්ප්‍රදායයට අනුව යමින් ඉදිකරනු ලැබ දැනට ශ්‍රී ලංකාවේ තිබෙන එක ම බුදුගෙය මේ නාලන්ද ගෙඩිගෙයයි. එය අට වන හා දස වන සියවස් අතර කාලයෙහි ගොඩනගන ලද්දක් විය හැකි බව උගතුන්ගේ නිගමනයයි. එහෙත් කවර කාලයක කවරකු විසින් මෙය රචනා කරවන ලද්දැයි සිංහල හෝ පාලි වංසකථාවල සඳහන් නොවේ. පළමු වන පරාක්‍රමබාහු (1153-1186) රජ වීමට පෙර දෙවන ගජබාහු සමඟ සටන් කරද්දී නාලන්ද බළකොටුවක් ව පැවති බව මහාවංසයෙහි සඳහන් වෙතත් මේ ගොඩනැගිලි ගැන කිසිවක් එහි නොදැක්වේ. එසේ ම 1818 දී ජෝන් ඩේවි ද 1841 දී මේජර් ෆෝබ්ස් ද නාලන්ද ගැන කියතත් එහි වූ නටබුන් ගැන නිහඬ ය. මේ නටබුන් ගැන මෑත දී පළමුවෙන් ම සඳහන් වන්නේ 1850 දී පටන් ගත් පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ ලියවිලිවල ය. මෙය තහවුරු කිරීමට 1893, 1911, 1928, 1953 යන වර්ෂවල දී කටයුතු කර තිබේ.
(කර්තෘ: සෝමපාල ජයවර්ධන:)
(සංස්කරණය නොකළ)
