ආකන්ද
ඇතැම් ශාකවල පොළොව යට පිහිටි කඳෙහි (රෛසෝම) වර්ධනය වන අග කොටස ආහාර ගබඩා කර ගැනීමේ ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් බොහෝ සෙයින් මහත් වේ. මෙසේ මහත් වී වැඩෙන කොටසට ආකන්ද යයි කියනු ලැබේ. සාමාන්‍යයෙන් අල යයි කියනු ලබන සියල්ල ආකන්ද නොවේ. අර්තාපල් (බ.) හා ආටිචෝක් (බ.) ආකන්දවලට හොඳ නිදසුන්ය.
ආකන්දවලින් කෙරෙන කෘත්‍ය නම් වර්ධක ප්‍රජනනය හා ආහාර ගබඩා කිරීමය. මෙවැනි ආකන්දවල බහුල වශයෙන් ගබඩා වී තිබෙන්නේ පිෂ්ටය. එසේ වුවත් ඇතැම් විශේෂවල ඉනියුලින් වැනි කාබොහයිඩ්රේට් (බ.) වර්ග ද ඇත. අර්තාපල්වල ප්‍රෝටීන් (බ.) ස්වල්පයක් ද අඩංගු වේ. ආටිචෝක් ආකන්දවල ගබඩා කරනු ලබන ආහාර ද්‍රව්‍යයෙහි අඩංගු වන්නේ ප්‍රධාන වශයෙන් ඉනියුලින්ය.
ඩයොස්කොරියා (Dioscorea) විශේෂ කීපයක මෙවැනි ආකන්ද ඇති වේ. ජාවාල (Dioscorea esculenta) (බ.), රට කොඬොල් හෙවත් කිරි කොඬොල් (බ.) (D. alata) හා උඩල (D. bulbifera) (බ.) ඉන් සමහරකි. කිරි කො‍ඬොල්වල ද උඩලවල ද ශාකයේ පොළොවෙන් ඉහළට පිහිටි කොටසෙහිත් ආකන්ද සෑදෙයි. ඇතැම් විට කිරි කොඬොල් ආකන්දයක බර රාත්තල් 50ක් පමණ විය හැක.
කඳෙහි ඇති වන ආකන්ද හැර මුල්වලින් ඇති වන ආකන්ද ද ඇත. බතල (බ.) මඤ්ඤොක්කා (බ.) හා ඉන්නල (බ.) යනාදිය මේවාට නිදසුන්ය. මේ ශාකවල පොළොව යට තිබෙන සමහර ආගන්තුක මුල් මහත් වී ආකන්ද සෑදෙයි.
ආකන්ද රසවත් වූද පෝෂ්‍යදායී වූද ආහාරයකි. එහෙයින් ඒවා නිවර්තන, උපනිවර්තන හා සෞම්‍ය කලාපීය ප්‍රදේශවල බහුල ලෙස වවනු ලැබේ. මනුෂ්‍ය වර්ගයාගේ ආහාරයෙන් සෑහෙන ප්‍රමාණයක් ආකන්ද වර්ගයෝ වෙති. ඉතා බහුල ලෙස ද්‍රව්‍යයෙහි ආහාරයට ගනු ලබන ආකන්ද වර්ගයක් වූ අර්තාපල්වලින් මද්‍යසාරය ද පෙරා ගනු ලැබේ.
භාරාගන්නා අවස්ථාවේ දී බතල අලයක පිෂ්ට ධාතුව සියයට 15 සිට 30 දක්වාත් සීනි සියයට 2 සිට 3 දක්වාත් ප්‍රෝටීන් සියයට 1 සිට 2 දක්වාත් අඩංගු වේ. නිවර්තන හා උපනිවර්තන ප්‍රදේශවල බතල ඉතා වැදගත් ආහාර ද්‍රව්‍යයක් වේ.
ලංකාව, ඉන්දියාව, මලයාව, පිලිප්පයින් හා බටහිර ඉන්දියානු දුපත් යනාදී දේශවල ජනයාට පහසු මිලට ලබාගතහැකි ඩයොස්කොරියා ආකන්ද කාබොහයිඩ්රේට් වර්ගයේ ආහාරයකි. විශේෂයෙන් ම ආහාර දුර්ලභ අවස්ථාවල දී මේවා ඉතා ප්‍රයෝජනවත් වේ. ආහාර පිණිස පිළියෙල කර ගැනීමට මේ ආකන්ද සම්පූර්ණයෙන් ම හෝ පෙති වශයෙන් කපා ගෙන හෝ සෝදා පිසගනු ලැබේ. මෙසේ කිරීමෙන් ඒවායේ අන්තර්ගත ඇල්කලොයිඩ් (බ.) හෝ වෙනත් විෂ ද්‍රව්‍ය පහවේ. මේ ආකන්ද අමුවෙන් කෑ කල උගුර කසන්නට පටන් ගන්නේ ඒවායේ ඇති කැල්සියම් ඔක්සලේට් ස්ඵටික නිසාය.
මඤ්ඤොක්කා ආකන්දවල පිෂ්ටධාතුව අධිකව තිබේ. අතිශයින් විෂ සහිත ද්‍රව්‍යයක් වන හයිඩ්‍රොසයනික් (ප්‍රසික්) අම්ලය ද මෙහි ඇත. බීට්රූට් ආකන්දවලින් සීනි නිපදවනු ලැබේ.
අර්තාපල් ශාකයේ වර්ධක ප්‍රචාරණය අර්තාපල් ආකන්දවලින් සිදුකරනු ලැබේ. 'ඇහි' (අංකුර) එකක් හෝ ඊට වැඩි ගණනක් ඇති කැබැලිවලට ආකන්දය කපා ඒ කැබලි පැළ කරනු ලැබේ. කැබෙල්ලක එක ඇස්සකින් අලුත් ශාකයක් ඇති වේ. බතල අලයේ මුලෙන් සෑදුණු ආකන්දයකින් වුවත් අංකුර පැන නැඟී අලුත් ශාක ඇති වන්නට පුළුවන. (අල; වර්ධක ප්‍රචාරණය යන ලිපි ද බ.)
(සංස්කරණය: 1965)
