අඟුණ
අඟුණ නමින් හැඳින්වෙන ශාක වර්ග කිහිපයකි. කිරි අඟුණ, තිත්ත අඟුණ හා රුක් අඟුණ මින් ප්‍රධානය.
කිරි අඟුණ
[ඩ්රෙගෙයා වොලුබිලිස් - Dregea volubilis (L.f) hook.f.] වනාහි තරමක් ලොකු වල්ලි ශාකයකි. එය වෙන ගසක හෝ වැටක හෝ එතී වැඩෙයි. මේ ශාකයේ කිරි තිබේ. කොළ අණ්ඩාකාර (ovate) ය; තරමක් ලොකුය. නමාවැටෙන ඡත්‍රීය බහු අක්ෂවල (umbllatecymes) මල් බොහෝ තිබේ. ඒවා ලා කොළපාටය; සුවඳින් යුක්තය. ඵලය අඟල් තුනක් පමණ දිග සිලින්ඩරකාර වරා (follicle) දෙකකින් යුත් සමුච්චයකි (etaerio). වරාවක එක පැත්තක් ක්‍රමයෙන් හීන් වී මොට තුඩකින් කෙළවර වේ. ඇට බොහෝ තිබේ. සුළඟින් ගසා යාමට ඉවහල් වන අවයවයක් ඇටයෙහි තිබෙන හෙයින් ඇට සුළඟින් විසිරී යයි.
ලකුනා (lacuna) හා අන්ගුස්fපෝලියා (angustifolia) නමින් හැඳින්වෙන කිරි අඟුණ ප්‍රභේද දෙකකි. ලංකාවේ වැවෙන්නේ අන්ගුස්fපෝලියා ප්‍රභේදය පමණකි. මේ ශාකය පාතරට ප්‍රදේශයේ බහුලය. ඉන්දියාවේ හා ජාවා දුපතේ ද මේ ශාකය දක්නට ලැබේ. කිරි අඟුණ කොළ කෑමට ගනු ලැබේ. කිරි අඟුණ අස්ක්ලෙපියඩාසේ (බ.) කුලයට අයත්ය.
තිත්ත අඟුණ
වල්ලි ශාකයකි. එහි කඳ දික්ය. සිලින්ඩරාකාරය. මල් ළා කොළපාටය. මේ ශාකයේ ලතින් නම ලෙප්ටඩේනියා රෙටිකුලාටා (Leptadenia reticulate) විය හැකිය. එහෙත් ඕල්ස්ටන් විසින් ඩ්රෙගෙයා වොලුබිලිස් යන නම මේ ශාකයටත් භාවිත කරන ලද්දේය. තිත්ත අඟුණ කොළ ද කෑමට ගනු ලැබේ. කොළවල යුෂය තද කොළපාටින් යුක්තය. එහෙයින් බලි ඇදුරෝ බලිරූප ඇඳීමේ දී කොළපාට අවශ්‍ය වූ විට අඟුණ කොළ යුෂ සායම් වර්ගයක් හැටියට යොදා ගනිති. තිත්ත අඟුණ ද අස්ක්ලෙපියඩාසේ කුලයට අයත් ශාකයකි.
රුක් අඟුණ
(අලන්ගියුම් සල්විfපෝලියුම්) වනාහි තියුණු කටු සහිත තරමක් ලොකු ගසකි. කොළ අඟල් දෙකේ සිට හය දක්වා දිගය. මල් තරමක් ලොකුය. සුදුපාටය. මලේ සාමාන්‍යයෙන් දල 6කි. දලවල පිටපැත්ත බූ සහිතය. මලේ රේණු රාශියක් තිබේ. සාමාන්‍යයෙන් 20කට අධිකය. අඟලක් පමණ විෂ්කම්භයකින් යුත් ඵලය පැසෙන විට ගෝලාකාරය. මේ ශාකයේ පොත්ත තිත්තය. අරටුව තදය, කහපාටය.
ලංකාවේ වියළි ප්‍රදේශවල තරමක් බහුල වශයෙන් වැවෙන මේ ශාකය ඉන්දියාවේ මලයාව දකුණු චීනය පිලිපයින් දූපත් හා නැගෙනහිර අප්‍රිකාව ආදි රටවලත් වැවේ. රුක් අඟුණ අලන් ගියාසේ කුලයට අයත් ශාකයකි.
ආයුර්වේද මතය: තිත්ත අඟුණ කොළ ආහාර රුචිය උපදවන ව්‍යංජනයකි. කටුඅඟුණ දේශිය විෂ චිකිත්සාවෙහි පිස්සු බලු විෂට හා සර්පවිෂට ද ප්‍රත්‍යක්ෂ ඖෂධයකි. රුක් අඟුණ විෂනාශක ඖෂධයකි. රුක් අඟුණ ඇටවලින් සාදාගන්නා අංකෝලතෛලයෙහි විස්මයජනක ගුප්ත බලයක් ඇතැයි ඉන්ද්‍රජාල විද්‍යා සංග්‍රයෙහි සඳහන්ව ඇත්තේ ය. එබැවින් රුක් අඟුණවලට ගුප්ත ස්නේහ යයි ද කියනු ලැබේ. කිරි වැඩීම සඳහා මව්වරුන්ට දෙන බැවින් කිරි අඟුණ යන නම ව්‍යවහාර වේ. කිරි අඟුණ කොළ කුඩාය. එය ද විෂනාශක ඖෂධයකි. ළදරුවන්ගේ පණුරෝග, උණ ආදි ආබාධයන්ට දේශිය වෙදකමෙහි දී දලු අනුපාන සැදීමට ගනු ලැබේ. මව්වරුන්ගේ කිරි පිරිසිදු කිරීම සඳහා යොදනු ලබන සමහර කෂායවලට ද එය ඇතුළත් ය. බුද්ධරාජ කල්කය, බාලකුමාර තෛලය ආදි තෙල් බෙහෙත්වලට කිරි අඟුණ විශේෂයෙන් ම ගනිති. අඟුණ සාමාන්‍යයෙන් මධුරයි, පිත්තහාරකයි අනුෂ්ණවීර්යයි විෂ හා ජ්වර නසයි.
(සංස්කරණය:1963)
