අඟුරු
සීමා සහිත වාත ප්‍රමාණයක කාබනික ද්‍රව්‍ය අඩක් පිලිස්සීමෙන් ඉතිරි වන ද්‍රව්‍යය අඟුරු නම් වේ. සාමාන්‍යයෙන් අපට දක්නට ලැබෙන්නේ ලී අඟුරුය. එහෙත් සත්තුන්ගේ ශරීර කොටස් පිලිස්සීමෙන් ලැබෙන සත්ව අඟුරු නමැති අඟුරු විශේෂයක් ද වේ.
ලී අඟුරු:
ඕනෑ ම මේරූ ලියකින් හොඳ අඟුරු ලබාගත හැක. දිරාගිය ලීවලින් ලැබෙන්නේ බොල් අඟුරුයි. ලී සෑදී තිබෙන්නේ ප්‍රධාන ලෙස කාබන් හයිඩ්‍රජන් සහ ඔක්සිජන් නමැති මුල ද්‍රව්‍යවලිනි. ලීවල ප්‍රධාන සංඝටකයෝ නම් සෙලියුලෝස ලිග්නින් හා පෙන්ටොසාන්ය. අමු ලීයෙහි ජලය ද ඇත. ලී පිලිස්සූ විට බොහෝ දුරට කාබන් පමණක් ඉතිරිවන බැවින් ලී අඟුරුවල ප්‍රධාන වශයෙන් ඇත්තේ කාබන්ය.
හංසපාතියකට ලී දමා රත් කළ විට සෙ.150 දී පමණ ජලය වාෂ්ව වී පිට වෙයි. තවදුරටත් රත් කළ විට පයිරොලිග්නියස් අම්ලය මෙතිල් ඇල් කොහොලය ඇසිටෝන් හයිඩ්රොකාබන් කාබන් මොනොක්සයිඩ් පිට වී ගොස් අඟුරු ශේෂ වේ. අඟුරු ලබාගැනීමට සාමාන්‍යයෙන් භාවිත කරන හංසාපාතියෙහි උෂ්ණත්වය සෙ. 500ත් 600ත් අතර ගණනකි. ලී. සෙ.350 දක්වා රත් කිරිමෙන් 77% පමණ කාබන් අඩංගු ඉස්තරම් අඟුරු සැදීමට පිළිවන.
ලංකාවෙහි සමාන්‍යෙයන් අඟුරු ලබාගන්නේ පොල්කටු පිලිස්සීමෙනි. මෙය මෙරට පොල් වවන බොහෝ ප්‍රදේශවල සැලකිය යුතු කර්මාන්තයකි. පොල්කටු අඟුරු ලබාගන්නේ වාතය නොවැදෙන පරිදි ගැඹුරු වළවල් තුළ පොල්කටු පිලිස්සීමෙනි. මේ සදහා භාවිත කරන වළ අඩි 4ක් පමණ විෂ්කම්භය ද අඩි 6ක් පමණ ගැඹුර ද ඇත්තකි. එහි පත්ලෙහි කුඩා ගින්නක් මොළවා ඒ මත ක්‍රමයෙන් පොල්කටු තැන්පත් කරනු ලැබේ.
එවිට සුදු දුමක් පිට කරමින් පොල්කටු ඇවිළෙන්නේය. මුළු වළෙහි ම තිබෙන පොල් කටු ගිනි ගෙන දිලිසෙන විට දුම දුඹුරු පාටට හැරේ. එවිට වතුර ගසා ගින්න නිවති. පිලිස්සීම සඳහා වළෙහි ප්‍රමාණයට අනුව දින දෙකක් පමණ ද නිවියෑමට දිනක් පමණ ද ගත වේ.
ලෝකයෙහි අඟුරු සාදන ක්‍රම විවිධය. ලංකාවෙහි පොල්කටු අඟුරු සාදන ක්‍රමයට ම බිම හැරූ වළවල්හි ලී දඬු පිලිස්සීමෙන් එය කරන රටවල් බොහෝ ය. මෙය යල් පැනපු ක්‍රමයකි.මෙසේ අඟුරු සැදීමේ දී ලි පිලිස්සී අළු වන හෙයින් එම ක්‍රමය පාඩුය. ඇතැම් රටවල අඟුරු සාදන්නෝ ගොඩවල් ගසන ලද ලී තණ පරණල ආදියෙන් වසා මැටි ගසා පිලිස්සිමෙනි. සමහර රටක ඒ සඳහා පෝරණු භාවිත කරති.
දැව දඬු ආරක්ෂා කිරිම පිණිස භාවිත කරන ක්‍රියොසෝට් (බ.) ද ඇසිටික් අම්ලය (බ.) ද මෙතිල් ඇල්කොහොල් ද ඇසිටෝන් ද ඇතුළු වටිනා ද්‍රව්‍ය රාශියක් ලී රත් වන විට පිටවන වාෂ්පශිලි ද්‍රව්‍යෙයන් ලබාගත හැකිය. එහෙයින් මේ ද්‍රව්‍ය අපතේ යන්නට නොදී රැස් කරගත හැකි පරිදි ලී පිලිස්සීම අඟුරු සැදීමේ නූතන ක්‍රමවල මූලික අදහසකි. ඇත්ත වශයෙන් මේ ද්‍රව්‍ය ලබාගැනීම පරමාර්ථ කොට ඇති කර්මාන්ත ද තිබේ. ඒවායෙහි දී අඟුරු ලැබෙනුයේ අතුරු ඵලයක් වශයෙනි. (ආසවනය බ.)
අඟුරුවල හොද නරක රදා තිබෙන්නේ පාවිච්චි කල ලීයත් උපයෝගී කොටගත් ක්‍රමයත් අඟුරු සාදන්නාගේ දක්ෂකමත් උඩය. හොද අඟුරු කළුය. නිල් දිස්නයකින් යුක්තය; තට්ටු කළ විය ලෝහමය හඬක් නැගේ; රසක් හෝ ගඳක් හෝ නොමැතිය. පහසුවෙන් ගිනි ඇවිලේ. ඇවිළෙන විට දුම් නැත. දැල්ලක් නැත. ශේෂ වන අළු ප්‍රමාණය අඩු ය. තෙතමනය බරින් 5% ක් 6%ක් පමණ වේ. අඟුරු ගබඩා කොට තැබීම් පරෙස්සමින් කළ යුත්තකි. ඉතා පහසුවෙන් තෙතමන උරාගන්නා හෙයින් එය තෙත නැති කාමරවල තිබිය යුතුය. ඉබේ ගිනිගැනීම් වළකන පිණිස ග්‍රිස් හෝ තෙල් නැති ගෝණිවල දමා හොඳ වාතාශ්‍රයක් ඇති තැන්වල ගබඩා කළ යුතුය.
ප්‍රයෝජන:
අඟුරු ඉතා හොද ඉන්ධනයකි (බ.). එහි තාපජනක අගය රාත්තලට බ්‍රි.තා.ඒ. 12,000ක් 14,000ක් පමණ වේ. අඟුරුවල බරින් 1%කේ සිට 5% දක්වා ප්‍රමාණයක් නොඇවිලෙන සුලු ද්‍රව්‍යවලින් සමන්විතය. අළු වශයෙන් ශේෂ වන මෙහි ප්‍රධාන කොටස පැළෑටි සෙසවල තිබෙන ඛනිජ ද්‍රව්‍යයි.
සෝඩියම් පොටෑසියම් මැග්නීසියම් කැල්සියම් යකඩ හා මැන්ගනීස් මූල ද්‍රව්‍යවල පොස්පේට කාබනේට සිලිකේට ක්ලෝරයිඩ සහ සල්පේට් එහි ප්‍රධාන වශයෙන් ඇති දැයි.
වැඩි වශයෙන් ම අඟුරු වුවමනා කරන්නේ කාබන් ඩයිසල්පයිඩ් සැදීම පිණිසයි. ඉන්ධනයක් වශයෙන් ද ඉන්ධන වායු වර්ග සැදීම පිණිස ද අඟුරු ගනිති. ලෝහ කර්මාන්තවල දී ද අඟුරු භාවිත කෙරේ.
සක්‍රිය කළ කාබන් (activated carbon):
වාතය ඇතුළු වීම පාලනය කොට රත් පැහැයෙන් දිලිසෙන ගින්නෙහි පැය කීපයක් තිස්සේ පොල්කටු අඟුරු තැබු විට සක්‍රියතාව වැඩි හෙයින් සක්‍රිය කාබන් නමින් දන්නා අඟුරු විශේෂයක් ඇති වේ. අඟුරුවලට යම් යම් රසාය නික ද්‍රව්‍ය යෙදීමෙන් ද සක්‍රිය කළ කාබන් සාදති. නොයෙක් කර්මාන්ත සදහා ද ඇමෝනියා හයිසයිඩ් වායුව හයිඩ්‍රජන් සල්පයිඩ වායුව ඔක්සිජන් වායුව වැනි වායු අධිශෝෂණය (බ.) සඳහා ද වායු වෙස් මුහුණු තැනීමේ දී (වායු වෙස් මුහුණු තැනීම (බ.)) විස වායු උරාගැනීම පිණිස ද සක්‍රිය කළ කාබන් ප්‍රයෝජනයට ගනු ලැබේ.
සුවාර් යන නමින් හැඳින්වෙන සක්‍රිය කළ අඟුරු විශේෂය සීනි කර්මාන්තයේ දී කළු සීනී යන දුඹුරු පැහැති සීනිවලින් පැහැය නැති කොට සුදු සීනි තනා ගැනීමට භාවිත කරනු ලැබේ.
සත්ව අඟුරු:
වාතය නොවැදෙන ලෙස සතුන් ගේ ඇටකටු පිලිස්සීමෙන් ලැබෙන අඟුරුවලට සත්ව අඟුරු යයි කියති. සත්ව අඟුරුවල වැඩිපුර තිබෙන්නේ කාබන් කැල්සියම් පොස්පේට්ය. සිනි කර්මාන්තයෙහි දී සත්ව අඟුරු විශාල ප්‍රමාණයක් භාවිත කරනු ලැබේ. සුදු සීනි සාදනුයේ රතු පාට පැණිය සත්ව අඟුරු සමඟ උණුකිරීමෙනි.
ඇත්දත් දැළි:
ඇත් දත් කුඩු (බොහෝ විට ඇටකටු) පිලිස්සිමෙන් ලබාගන්නා වූ තද කළු විල්ලුද ගතියක් ඇති ද්‍රව්‍යයකි. මෙය මුද්‍රණ තීන්ත වර්ගයක් සැදීමට භාවිත කරනු ලැබේ.
(සංස්කරණය:1963)
