අශ්වයා
අශ්වයා (එක්වුස් කබලුස්-Equus caballus). අශ්වයා වනාහි ශක්තිමත් කුර ඇති වේගයෙන් දුවන ශාක භක්ෂක ක්ෂීරපායි සතෙකි. ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ සිට ම මිනිසා විසින් බර ඇදීම පිණිස ද පිට උඩ නැඟී යෑම පිණිස ද අශ්වයා හීලෑ කොට ගන්නා ලදි. මමාලියා (Mammalia) වර්ගයෙහි පෙරිසොඩක්ටිලා (Perissodactyla) ගෝත්‍රයෙහි එක්විඬෙ (Equidae) කුලයට අශ්වයා අයත් වේ. අශ්වයාට ළඟ සබඳකම් දක්වන බූරුවා හා සීබ්‍රා ද මේ කුලයට අයත්ය.
පරිණාමයේ දී ශේෂ වී ශක්තිමත් ලෙස වැඩුණු මධ්‍යයෙහි වූ තුන්වැනි පා ඇඟිල්ලෙන් හා එහි විශාල වූ කොරොස් (horny) නියපොත්තෙන් සෑදුණු නොබෙදුණු කුරය අශ්වයාගේ විශේෂ ලක්ෂණයකි. පිරිහීගිය දෙවැනි හා සිව් වැනි පා ඇඟිලිවල අපරපය (metapodials) කුඩා ඇට කිරි වශයෙන් පවතී. පරිණාමයේ මුල් අවස්ථාවේ දී ම උගේ පළමුවැනි හා පස්වැනි ඇඟිලි සම්පුර්ණයෙන් ම පිරිහී ගොස් තිබිණ. ආටියොඩක්ටිලා (බ.) ගෝත්‍රයට අයත් ගව, එළු, බැටළු ආදි සතුන්ගේ ආමාශය මෙන් නොව අශ්වයාගේ ආමාශය සරලය. විශාල සෙලියුලෝස් (බ.) ප්‍රමාණයකින් යුත් තණ, පිදුරු වැනි ආහාර ජීර්ණය කෙරෙන්නේ අශ්වයාගේ අන්ධාශයෙහි (caecum) හා මහාන්ත්‍රයෙහි (large intestine) ය. එක් එක් හනුවෙහි කෘන්තක දත් (incisors) තුනක් ද පුරශ්චාර්වක දත් (premolars) සතරක් ද තිබේ. පළමුවැනි පුරශ්චාර්වක දත අවශිෂ්ටයකි. ඉතිරි තුන චාර්වක දත් (molars) තුනට සමානය. පිරිමි සතාගේ එක් එක් උඩු හනුවෙහි සාමාන්‍යයෙන් කුඩා රදනක දතක් (canine) තිබේ. ගෑනු සතාට මේ රදනක දත තිබෙන්නේ ඉතා කලාතුරකිනි. අශ්වයා කෘන්තක දත් පාවිච්චි කරන්නේ තණ, පිදුරු වැනි ආහාර කැපීමටය. උගේ චාර්වක දත් අංග සම්පුර්ණ ආහාර අඹරන යන්ත්‍රයක් බවට විකසනය වී ඇත. අශ්වයාගේ බෙල්ල දිගේ කේශර තිබේ. උගේ වලිගය මුල සිට අග දක්වා දිග කේශර සහිතය. එහෙත් අශ්ව කුලයට අයත් බූරුවාගේ හා සීබ්‍රාගේ වලිගයෙහි කේශර ඇත්තේ කෙළවර කොටසෙහි පමණි. අශ්වයාගේ එක් එක් ගාත්‍රයෙහි ඇතුළු පැත්තේ හමේ රළුවක් සේ දැනෙන කිණයක් (callosity) ඇත. මෙය අවශිෂ්ට ගන්ධ ග්‍රන්ථියක් විය හැකිය. අශ්වයා නියම ශාක භක්ෂක සතෙකි. හීලෑ කරනු ලබන සිව්පාවුන් අතුරෙන් ඉතා පරීක්ෂ්‍යකාරීව ආහාර තෝරා අනුභව කරන්නේ අශ්වයාය. උගේ ප්‍රධාන ආහාරය නම් ඕට් නමැති ධාන්‍ය වර්ගය හා පිදුරුය. බර වැඩ කරන අශ්වයන්ට කඩල වැනි ඇට වර්ග දෙනු ලැබේ. සාමාන්‍ය ආහාරවලට අතිරේක වශයෙන් අශ්වයන්ට ලින් සීඩ් ඇට හා කැරට් ද දෙනු ලැබේ. තණබිම්වල මිශ්‍ර තණ හා රනිල පැළෑටි ආදිය අශ්වයාගේ ස්වාභාවික ආහාර වේ. මේ ආහාරවලින් ඌට අවශ්‍ය සියලු පෝෂණ ද්‍රව්‍ය ලැබේ.
අශ්වයා ශාකභක්ෂකයකු බැවින් ඌ ලොකු මේ සතකු ලෙස පරිණාමය විය. උගේ ආරක්ෂාව සඳහා වේගයෙන් දිවීම ඌට අවශ්‍ය විය. මේ සඳහා උගේ ශරීරය පා ඇඟිලි මඟින් ඔසවනු ලැබිණ. උගේ ගාත් දික්වුණි. මෙය සිදු වන විට පාර්ශ්වයක පා ඇඟිලි බිම නොවදින බැවින් ඒවා වඩ වඩා හීන වී ගියේය. අන්තිමේ දී අශ්වයාට එක් ඇඟිල්ලක් පමණක් ඉතිරි විය. කුරය වශයෙන් අප අද හඳුන්වන්නේ මෙයයි. බූරුවාටත් සීබ්‍රාටත් ඇත්තේ එක් ඇඟිල්ලක් බැගින් පමණි. ගව, එළු, බැටළු, ඌරු වැනි ආටියොඩක්ටිලා ගෝත්‍රයට අයත් සතුන්ට ඇඟිලි දෙකක් ඉතිරි විය. අශ්වයා දුවන්නේ උගේ තනි පා ඇඟිල්ලෙන් සෑදුණු කුරය මත ශරීරයේ මුළු බර තබමිනි. උගේ දනිස් යයි සාමාන්‍යයෙන් කල්පනා කරනු ලබන ගාත්‍රා සන්ධි ඇත්ත වශයෙන් උගේ වළලු කරය. උගේ සැබෑ දනිස් මීට වඩා හුඟක් ඉහළින්ය. අශ්වයා දුවන විට මේ දනිස්වල ක්‍රියාකාරිත්වය පැහැදිලිව පෙනේ. උගේ බෙල්ල සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් දික් වී ඇත්තේ ඉහළ හෝ පහළ තිබෙන ආහාරවලට ළඟා වීම පිණිස විය හැකිය. හඬක් පහසුවෙන් ඇසෙන සේ අශ්වයාගේ කන් දික්ව පිහිටා තිබේ. උගේ මොළය ලොකුය. ආඝ්‍රාණ ඉන්ද්‍රියයන් ඉතා හොඳින් විකසනය වී ඇතත් අශ්වයාගේ ඇස ද ලොකුය; දර්ශන පථය ද විශාලය. අශ්වයා පහසුවෙන් හික්ම විය හැකි, යම් යම් දෙයට පුහුණු කරවිය හැකි සතෙකි. අනික් අතට ඌ කැළඹෙනසුලු වූ ද මුරණ්ඩු වූද සතකු නිසා උගේ මානසික ස්වභාවය හරියාකාර තේරුම් ගත නොහැක. අශ්වයාගේ දත්වල තිබෙන සලකුණුවල ආධාරයෙන් උගේ වයස කිය හැකිය. අශ්වයාගේ වයස අවුරුදු 9ක් පමණ වන තුරු මේ සලකුණු ස්වල්ප වශයෙන් වෙනස් වේ. ඉන්පසු උගේ වයස මේ සලකුණුවල ආධාරයෙන් දැන ගැනීම දුෂ්කරය. අශ්වයා අවුරුදු දෙකේ සිට 18 පමණ දක්වා ප්‍රජනන කාර්යයට සමත්ය. සංසේචනයෙන් පසු වෙළඹගේ පැටවා බිහිවීමට මාස 11කුත් දවස් කීපයක් ගත වේ. අශ්ව පැටවකු ඉපිද පැය ස්වල්පයක් ගතවූවාට පසු ඌ එහා මෙහා දුවයි. අශ්වයාගේ ආයුෂ සාමාන්‍ය යෙන් අවුරුදු 20 සිට 30 දක්වා වේ.
වල් අශ්වයෝ රංචු වශයෙන් ජීවත් වෙති. මොංගෝලියාවේ ද මධ්‍යම ආසියාවේ වෙනත් ප්‍රදේශවල ද වල් අශ්ව විශේෂයක් දක්නට ලැබේ. ඌ, එක්වුස් ප්රසෙවල්ස්කි (Equus przewalskii) නමින් හැඳින්වේ. කලින් ජීවත් වූ නමුත් දැන් නෂ්ට වී ඇති ලිබියානු අශ්වයා (E. libicus) සමග මේ වල් අශ්වයා දෙමුහුං කිරී මෙන් වඩා දියුණු අශ්ව ප්‍රජාවන් ලැබුණු බව සමහරු සිතති. හීලෑ අශ්වයාගෙන් විවිධ අශ්ව ප්‍රජා පෙළක් දැන් විකසනය කොට ගෙන තිබේ. සමහර කුඩා වර්ගවලට පෝනි යන නම භාවිත වෙයි. අශ්වයා පළමුවෙන් හීලෑ කරන ලද්දේ ආසියාවේ විය හැකි ය. ජීවත්වන ප්‍රදේශයේ ස්වභාවය හා දේශගුණය අනුව අශ්වයා හැඩයෙන් ද ප්‍රමාණයෙන් ද ලක්ෂණයෙන් ද වෙනස් වේ. ඉතා ම ලක්ෂණ අශ්වයන් බෝ කරනු ලබන්නේ අරාබියේ හා මැද පෙරදිග රටවලය. අරාබි අශ්වයාට ඉතා වේගයෙන් දිව හැකිය. ඌ නිර්භීතය, ධෛර්යමත්ය. ඌට නොයෙක් දුෂ්කරතා විඳ දරාගත හැකිය. එංගලන්තය, ප්‍රංසය, එක්සත් ජනපදය ආදි රටවල බෝ කරනු ලබන අශ්වයෝ උසස් ගණයෙහි ලා සලකනු ලැබෙත්. පිට උඩ නැඟී යාම, තරඟයට දිවීම, බර වැඩ කිරීම යනාදියට සුදුසු අශ්ව ප්‍රභේද කීපයක් බෝ කොට ඇත. බොහෝ රටවල අශ්වයන් බෝ කිරීම කෘෂිකර්මයෙහි ම විශේෂ අංශයකි. නානා රටවල ගොවීන් ද යුද්ධ හමුදා ද අතිතයේ දී අශ්වයන් බහුල වශයෙන් යෙදු නමුත් මිනිසා දැන් අශ්වයන් ප්‍රධාන වශයෙන් යොදනුයේ ඔහුගේ ප්‍රීතිය හා විනෝදය සඳහාය. බොහෝ දියුණු රටවල ගොවිපොළවල අශ්වයන් වෙනුවට දැන් ට්‍රැක්ටර හා වෙනත් නව යන්ත්‍ර පාවිච්චි කරනු ලැබේ. එහෙත් අශ්වයන් බෝ කිරීම තවමත් දියුණු තත්ත්වයක පවතී. කොටළුවන් සමඟ අශ්වයන් දෙමුහුං කොට අශ්වතරයන් (අශ්වතරයා බ.) ලබා ගෙන තිබේ.
අශ්වයාගේ මුතුන්මිත්තන්ගේ පාෂාණීභූත සැකිලි පෘථිවි ඉතිහාසයේ නොයෙක් අවධිවලට අයත් පෘථිවි පිටකබලෙහි නොයෙක් ස්තරවල යට වී තිබේ. සොයා ගෙන තිබෙන එබඳු පාෂාණීභූත සැකිලිවල අනුසාරයෙන් අශ්වයාගේ පරිණාමය පැහැදිලි ලෙස දැක්විය හැකිය.
අශ්වයාගේ පරිණාමය පිළිබඳ ඉතිහාසයෙන් වැඩි කොටස අපට ලැබී ඇත්තේ උතුරු ඇමෙරිකානු පාෂාණිභූත වස්තුවලිනි. ඉතා සම්පූර්ණ පාෂාණීභූත වස්තු පෙළක් ඇමෙරිකාවෙන් ලැබී තිබේ. ඒවා පරීක්ෂ්‍යකාරීව සලකා බැලූ කල අපට වැටහෙන්නේ අශ්වයාගේ පරිණාමය ක්‍රමයෙන් ඇති වුණු සුළු සුළු වෙනස්වීම්වලින් සිදු වූවක් බවය. අශ්වයාගේ ඉතා පැරණි මුතුන් මිත්තෙක් අවුරුදු කෝටි 5කට පමණ කලින් ඉයොසීන (Eocene) අවධියේ දී උතුරු ඇමෙරිකාවේ විසුවේය. එයොහිපුස් (Eohippus) නමින් හැඳින්වෙන ඌ වගුරුවල ජීවත් වූ කුඩා සතෙක් විය. ඉස්සරහ ගාත්වල ඇඟිලි සතරක් ද පස්සා ගාත්වල ඇඟිලි තුනක් ද ඌට තිබිණි. උගේ කුර නොවැඩී ලාඤ්ඡන මාත්‍රයකට සීමා වී තිබිණ. උගේ දත් සරල ද කෙටි ද විය. දැන් බොහෝ විට එයොහිපුස් ගණය හිරකොතේරියුම් (Hyracotherium) නමින් හැඳින්වෙන යුරෝපීය ගණයෙහි ඇතුළත් කරනු ලැබේ. මෙසොහිපුස් (Mesohippus) නමින් හැඳින්වෙන මීට වඩා දියුණු අශ්වයෙක් අවුරුදු කෝටි 3 ½කට කලින් පැවතුණු ඔලිගොසීන (Oligccene) අවධියේ දී ජීවත් විය. මෙසොභිපුස්ගේ ගාත්වල කුර විකසනය වී තිබිණි. ඉස්සරහ ගාත්වල සිව්වැනි ඇඟිල්ල ඌ පාවිච්චි නොකෙළේය. උගේ ගාත්වල පැත්තෙහි වු ඇඟිලි හීන වී තිබිණි. අවුරුදු දෙකෝටියකට පමණ කලින් පැවතුණු මයොසීන (Miocene) අවධියේ දී මියොහිපුස් (Miohippus) නමැති අශ්වයා ජීවත් වුණු බවට සාක්ෂි තිබේ.මේ අශ්වයාගේ සිව්වැනි පා ඇඟිල්ල සම්පූර්ණයෙන් ම වාගේ නොපෙනී ගොස් ඇත. උගේ දත්වල ආහාර අඹරන පෘෂ්ඨ විකසනය වන්නට පටන් ගෙන තිබිණි. ප්‍රොටොහිපුස් (Protohippus) නමින් හැඳින්වෙන මීට වඩා දියුණු වූ අශ්වයෙක් අවුරුදු කෝටියකට පමණ කලින් පැවතුණු මැද ප්ලයොසීන (Pliocene) අවධියේ දී විසුවේය. උගේ ඉස්සරහ ගාත්වල මැද පා ඇඟිල්ල සම්පූර්ණයෙන් විකසනය වූ කුරයක් සහිතව විශාල වී තිබිණි. උගේ ගාත්වල පැත්තෙහි වු ඇඟිලි බොහෝ සෙයින් හීන වී තිබිණි. ප්ලයොසීන අවධියේ කෙළවර දී මීට අවුරුදු විසි ලක්ෂයක් පමණ කලින් තනි පා ඇඟිල්ලෙකින් යුත් ගාත් සහිත ප්ලියොහිපුස් (Pliohippus) නමින් හැඳින්වෙන නියම අශ්වයෙක් සිටියේය. උගේ ඉස්සරහ සහ පස්සා ගාත්වල පැත්තෙහි වූ ඇඟිලි ඇට කීරි බවට හීන වී තිබුණේය. අවුරුදු දස ලක්ෂයක් පමණ කලින් පැවැතුණු ප්ලෛස්ටොසීන (Pleistocene) අවධියේ දී එක්වුස් නමින් හැඳින්වෙන නූතන අශ්වයා සම්පූර්ණයෙන් ම වාගේ පරිණාමයට පත් විය. ඌට ආහාර ඇඹරිය හැකි දත් ද ශක්තිමත්කුර සහිත, වේගයෙන් දිවීමට උපකාරි වන ගාත් ද විය. එයොපුස් හා එක්වුස් සසඳා බලන කල අපට පෙනෙන්නේ එක්වූස් එයොහිපුස්ගේ වඩා බොහෝ සෙයින් වෙනස් වූ සතකු බවය. අවුරුදු කෝටි 5කට පමණ කලින් සිටි එයොපුස්ගේ සිට නූතන එක්වුස් දක්වා සිදු වී තිබෙන වෙනස් වීම් පහත දැක්වේ. (1) ප්‍රමාණයෙන් විශාල වීම (2) ගාත්වල විදුර (distal) කොටස් දික් වීම (3) ගාත්වල පාර්ශ්වික ඇඟිලි හීන වීම (4) හිස් කබලෙහි ඉදිරි කොටස සාපේක්ෂ ලෙස දික් වීම (5) චාර්වක දත්වල ගැඹුරුකම හා ඒවායේ ආහාර අඹරන කූට (lophs) වැඩි වීම (6) පුරශ්වාරවක දත්වල ව්‍යූහය චාර්වක දත්වල ව්‍යූහයට සම්පූර්ණ යෙන්ම වාගේ සමාන වීම (7) පශ්චාක්ෂිකූප දණ්ඩ (post-orbital bar) සම්පුර්ණ වීම යනාදියයි.
විකසනයේ නොයෙක් විශේෂ අවස්ථා දක්වන බොහෝ පාෂාණීභූත සැකිලි ද ලැබී තිබේ. මේවා ඉහත විස්තර කරන ලද පැහැදිලි පාෂාණීභූත වස්තු පෙළ හා නොගැළපේ. මේවා අශ්වයාගේ පරිණාමයේ දී ඇති වුණු අපසාරී (divergent) පරිණාම ක්‍රියා මාර්ග විය හැකි යයි සමහරු සිතති. අනාගතයේ දී වඩ වඩා සාක්ෂ්‍ය ලැබෙත් ම අශ්වයාගේ පරිණාමයේ විවිධ අවස්ථා තවදුරටත් පහදා ලීමට හැකි වනු නිසැකය.
පාෂාණිභූත අශ්ව සැකිලිවලින් බොහොමයක් උතුරු ඇමෙරිකාවෙන් ලැබී ඇතත් අපට පෙනී යන්නේ අශ්වයාගේ මූලාරම්භය ඇති වූයේ ආසියාවේ විය හැකි බවය. තවද යුරෝපීය ජාතිකයන් විසින් ඇමෙරිකා මහාද්වීපය සොයා ගත් අවධියේ දී එහි අශ්වයෝ නොවූහ. තෘතීයික (Tertiary) යුගයේ දී මහාද්වීප අතර පැවතුණු බිම් මාර්ගවලින් වරින් වර එතර වී අශ්වයෝ ආසියාවේ සිට ඇමෙරිකාවට යන්නට ඇතැයි යනු සමහරුන්ගේ විශ්වාසය වේ. ප්ලෛස්ටොසීන අවධිය අවසාන වන තෙක්ම වාගේ ඇමෙරිකාවේ අශ්වයෝ විසූහ. එහෙත් මේ අවධිය අවසානයේ දී ඔව්හු සම්පූර්ණයෙන්ම නෂ්ට වූහ. පසුව අශ්වයා ඇමෙරිකාවට ගෙන යන ලද්දේ ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසිනි.
(සංස්කරණය: 1965)
