උපචාර (2)
එකිනෙකින් වෙන් වූ වස්තු යුගලයක් කෙරෙහි දක්නට ලැබෙන කිසියම් සමානකමක් නිසා, ඉන් එකක ස්වභාවය අනෙකට ආරෝපණය කොට දැක්වීම උපචාර නම් වේ. "පැහැදිලි වෙනස්කම් ඇති ශබ්ද දෙකක් කෙරෙහි පවත්නා අතිශය සමානකමක මහිමය කරණකොට ගෙන ඔවුන් අතර භේදඥානය මුවහ කොට දැක්වීමය" (උපචාරොහි නාමාත්යන්තං විශකලිතයොඃ ශබ්දයොඃ සාදෘශ්යාතිශයමහිම්නා භෙදප්රතීතිස්ථගනමාත්රම්) යනුවෙන් සාහිත්යදර්පණකාරයෝ උපචාරය හඳුන්වති. තව ද “අතච්ඡබ්දස්ය තච්ඡබ්දෙනාභිධානමුපවාරඃ” යනු න්යායවාර්ත්තිකයෙහි එන නිර්වචනයයි. සිංහාදීන් සතු සූරබව වැනි ඇතැම් ගුණ රජුන් ආදි අන්යතර පුද්ගලයන් කෙරෙහි දක්නට ලැබෙන බැවින්, සිංහස්වභාවය රජුට ආරෝපණය කොට, “රජතුමා සිංහයෙකැ”යි පවසනු පෙනේ. උපචාර නම් මෙයයි. මෙසේ භේදය ඇති තැන එය සඟවා ප්රකාශ කිරීමේ හේතුවෙන් අභේදෝපචාර යන නම ද යෙදේ.
උපචාරයෙහි ප්රභේද අරබයා විවිධ මත දක්නට ඇත. අක්ෂපාදයන්ගේ න්යායශාස්ත්ර නම් ග්රන්ථයෙහි එය දසවැදෑරුම් කොට දක්වා ඇත. අන්යතර ග්රන්ථයන්හි තෙළෙස්වැදෑරුම් සේ දැක්වේ. සමීප ඒකදේශ, සහිත, ස්ථාන, තද්බාහුල්ය, තද්ධර්ම, භේද, ගුණ, ඵල, තාදර්ථ්ය, තත්සදෘශ, තත්සම්බන්ධ හා උපමේය යනුවෙනි.
"ගඟේ ගොයම්"යි කී කල්හි “ගඟේ” යන ශබ්දයෙන්, සමීපෝපචාර වශයෙන් “ගඟ සමීපයේ” යන අර්ථය ලැබේ. ගංගා ශබ්දයෙන් “ගඟ ළඟ”යන අරුත ම ගත යුතුය; “ජලප්රවාහය” යන වාච්යාර්ථය මෙහි නොයෙදේ. ගංගාප්රවාහය ගොයම් හට ගැන්මට අස්ථාන වන බැවිනි. “ගස කපයි” යන යෙදුම, ඒකදේශෝපචාර වශයෙන් “ගසෙහි කොටසක් කපයි” යන අර්ථය ලැබෙන සේ යෙදිය හැකිය. මෙසේ සෙසු උපචාර භේදයනට ද නිදසුන් ආදිය විමසිය යුතුය. එම විස්තර මොග්ගල්ලාන පඤ්චිකාප්රදීපයෙන් දත යුත්තේය. (අර්ථ බ.)
(සංස්කරණය: 1970)
